Üçüncü göz kapağı
Üçüncü göz kapağı bazı hayvanlarda bulunan ve gözü koruma ya da nemlendirme işlevi gören saydam ya da yarı saydam üçüncü bir göz kapağıdır. Bazı sürüngenlerde, kuşlarda ve köpekbalıklarında tam işlevli olabilen üçüncü göz kapağı memelilerin çoğunda ise gözün köşesinde körelmiş olarak küçük bir kısmı kalmıştır. Develer, kutup ayıları, yüzgeçayaklılar ve yerdomuzları gibi bazı memelilerin ise üçüncü göz kapakları tam işlevlidir. Bilimsel terminolojide plica semilunaris, membrana nictitans ya da palpebra tertia olarak kullanılır.
Tam işlevli üçüncü göz kapakları balıklarda, amfibilerde, sürüngenlerde, kuşlarda ve memelilerde bulunur ancak primatlarda nadiren görülür.[1][2] İnsanlarda görülen plica semilunaris ve bağlantılı olan kaslar diğer memeliler ve omurgalılarda görülen üçüncü göz kapakları ile homolog organlardır.[3] Primat türlerinin çoğunda plica semilunaris bulunur ve makimsiler ile lorisiler de ise tam işlevli üçüncü göz kapakları vardır.[4][5]
Alt ve üst göz kapaklarının aksine üçüncü göz kapağı göz küresi üzerinde yatay olarak hareket eder. Normalde saydamdır. Kunduzlar ve manatiler gibi su altına dalan bazı hayvanlarda gözü su altında korumak için kapatırken deniz aslanı gibi başka su altına dalan hayvanlarda ise kum ya da başka birikintileri gözden çıkarmak için karada iken işlev görür. Hayvanların çoğunda işlevi gözdeki yabancı maddeleri çıkarmaya yardımcı olmaktır. Yırtıcı kuşlarda aynı zamanda yavrularını beslerken ebeveynlerin gözlerini yavruların gaga darbelerinden korur. Bayağı doğanlar yaklaşık 320 km/h'lik hızla dalış yaptıklarında üçüncü göz kapakları açılıp kapanarak yabancı maddeleri dışarı atarken gözün de nemlenmesini sağlar. Kutup ayılarında, üçüncü göz kapağı gözleri kar körlüğüne karşı korur. Köpekbalıklarında, avlarına saldırırken kapanarak gözlerini korur. Ağaçkakanlar, ağacın gövdesine gagalarıyla vurmadan bir milisaniye önce üçüncü göz kapaklarını kapatarak sarsıntı kaynaklı retina hasarlarını önlerler.[6]
Kedilerde ve köpeklerde üçüncü gözkapağının çok fazla kas demeti bulunmaz ve bu nedenle de normalde görünmez. Sürekli görünür halde olması ise bir sağlık sorunu olduğuna işarettir. Ancak sağlıklı bir hayvan uyurken nazik bir şekilde gözünün açılması sırasında görünür hale gelir. Bazı köpek ırklarında üçüncü göz kapağı dışarı doğru sarkmaya meyillidir ve bu duruma kiraz göz denir. Kiraz gözün sebebi üçüncü göz kapağı bezinin sarkmasıdır. Bu bez bazı hayvanlarda gözyaşı sıvısının %50'sini üretir. Başka hayvanlarda da Harder bezi adı verilen başka bir bez mevcuttur.[7] Kuşlar üçüncü göz kapaklarını kontrol edebilirler.[8]
Bazı türlerde, göz küresine gelen herhangi bir dürtüde (mesela hava üflenmesi gibi) üçüncü göz kapağı refleks olarak kapanır. Bu refleks tavşanlarda üzerinde yapılan klasik koşullanma deneylerinde yaygın olarak kullanılır.[9]
Notlar
- ↑ Butler, Ann B.; William, Hodos (2 Eylül 2005). Comparative Vertebrate Neuroanatomy: Evolution and Adaptation. John Wiley & Sons. s. 215. ISBN 9780471733836.
- ↑ Why do cats have an inner eyelid as well as outer ones? Scientific American. 20 Kas 2006.
- ↑ The Eye: Basic Sciences in Practice by John V. Forrester, p. 82
- ↑ Osman Hill, W. C. (1953). Primates Comparative Anatomy and Taxonomy I—Strepsirhini. Edinburgh Univ Pubs Science & Maths, No 3. Edinburgh University Press. s. 13. OCLC 500576914.
- ↑ Ankel-Simons, F. (2007). Primate Anatomy (3rd bas.). Academic Press. s. 471. ISBN 0-12-372576-3.
- ↑ Wygnanski-Jaffe T, Murphy CJ, Smith C, Kubai M, Christopherson P, Ethier CR, Levin AV. (2007) Protective ocular mechanisms in woodpeckers Eye 21, 83–89.
- ↑ Why do cats have an extra eyelid? Guru Magazine. 7 Feb 2013. (Accessed 26 Mar 2013)
- ↑ Frans C. Stades, Milton Wyman, Michael H. Boevé, Willy Neumann, Bernhard Spiess. Ophthalmology for the Veterinary Practitioner. 105–106
- ↑ Gormezano, I. N. Schneiderman, E. Deaux, and I. Fuentes (1962) Nictitating Membrane: Classical Conditioning and Extinction in the Albino Rabbit Science 138:33–34.