Ayrışma (jeoloji)
Ayrışma (çözünme), yerkabuğunu oluşturan kayaçların yüzey kısımlarında fiziksel ve kimyasal etkenlerle meydana gelen değişimlerdir. Bu etkenlerin yanında atmosferdeki gazlar, sıcaklık, su, organizmalar da ayrışmada etkilidir.[1]
Kimyasal ayrışma
Kimyasal ayrışma[1]: oksidasyon; hidroliz, hidratasyon, karbonasyon gibi yollarla gerçekleşir.
Oksidasyon
Kayaçların bünyesindeki mirallerin oksijenle tepkimeye girmesiyle oluşur.
Hidroliz
Kayaların bileşimindeki suyun etkisiyle oluşur.
Hidratasyon
Kayacın yapısına suyun katılmasıyla oluşur.
Karbonasyon
Karbondioksidin kayaçların yapısında değişime neden olmasıdır. Karstik şekillerin oluşumu bu yolla gerçekleşir. Kimyasal ayrışma sonunda kayaçın kimyasal yapısı değişir. Kayaçların yapılarına göre kimyasal ayrışma süreçlerinden birisi daha etkin olur.
Fiziksel ayrışma
Fiziksel ayrışma[1]: Ani sıcaklık değişmeleri ve donma olayı ile gerçekleşir. Kayaçların çatlaklarına giren su donma yoluyla genleşir ve kayacın parçalanmasına neden olur. Günlük sıcaklık farkının fazla olduğu alanlarda (çöller, yüksek dağlık alanlar) fazlaca etkilidir. Gündüz ısınıp genleşen kayaç, gece soğukla büzüşür, süreç sonunda parçalanma başlar. Fiziksel ayrışma sonucunda mineral yapısı ana kayaça benzer küçük parçaçıklar oluşur (örn: çöl kumları).
Ayrışma ardından gelen pek çok olayında sebebidir[2]:
- Ayrışan döküntüler dış kuvvetlerle taşınır, biriktiği yerde tortul kayaçlar oluşur.
- Bazı mimarellerin ayrışıp uzaklaşmasıyla daha saf madenler (örnek: alüminyum) oluşur.
- Kayaçların fiziksel ve kimyasal ayrışması sonucu toprak oluşur.
- Farklı ayrışma hızı sebebiyle ilginç yerşekilleri oluşur: peribacaları, Yardang.
Ayrışmayı etkileyen faktörler[3]: Litolojik yapı, jeolojik yapı, kimyasal özellikler, yeraltı-yerüstü suları, iklim, bitki örtüsü, yeryüzü şekilleri, zaman.
Kaynakça
- 1 2 3 DİRLİK, Prof. Dr. Kadir (2005). "III. AYRIŞMA / GÜNLENME / ÇÖZÜNME". Jeomorfoloji. hacettepe.edu.tr. 23 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20140323151535/http://yunus.hacettepe.edu.tr/~kdirik/ders%20notlari1.pdf. Erişim tarihi: 23.03.2014.
- ↑ DİRLİK, Prof. Dr. Kadir. "Ayrışma". Ayrışma. hacettepe.edu.tr. 6 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20101206191922/http://yunus.hacettepe.edu.tr:80/~kdirik/FJ_Ayrisma.pdf. Erişim tarihi: 23.03.2014.
- ↑ TUĞRUL, Prof.Dr. Atiye. "Ayrışmaya Etki Eden Faktörler". jeolojiye Giriş. istanbul.edu.tr. 16 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20131116063100/http://www.istanbul.edu.tr:80/eng/jeoloji/akademik/gj/ders-uygulama/jeolojiyegiris-1/notlar/erozyon.pdf. Erişim tarihi: 23.03.2014.