Elli hamle kuralı

Elli hamle kuralı bir satranç oyununda art arda gelen 50 hamle boyunca herhangi bir taşın alınmadığı ya da bir piyonun oynanmadığı durumlarda oyunun beraberlikle sonuçlanabilmesini sağlar. Böyle bir kuralın uygulanma amacı kazanma olanağı bulunmayan bir oyuncunun oyunu boş yere uzatmasını ya da bir oyuncunun rakibinin yorgunluğundan yararlanıp avantajlı duruma geçmesini engellemektir. Tüm temel şah matlar elli hamleden kısa bir sürede tamamlanabilmektedir.

Bazı oyun sonlarının elli hamleden uzun bir sürede kazanca götürdüğünün gözlenmesi üzerine (bkz. Tarihi bölümü) bu kural, 20. yüzyılın bir bölümünde 100 hamleye izin verecek biçimde değiştirilmiştir. Ne var ki, bu istisnalar 1992 yılında kaldırılmış ve kural tam anlamıyla uygulanmaya başlanmıştır.

Kural tanımı

Elli hamle kuralının tanımı FIDE satranç kuralları yönergesinin 9.3 numaralı başlığında bulunur^[1]:

Hamle sırası kendisinde olan oyuncunun kurallı bir beraberlik teklifi yapması durumunda oyun beraberlikle sonuçlanır. Bu kural, aşağıdaki durumlar için geçerlidir.

(a) Oyuncu, yapacak olduğu hamleyle birlikte oyunun son 50 hamlesinde hiçbir piyon hareketinin ya da hiçbir taş alımının gerçekleşmemiş olacağını hamle kağıdına yazar ve hakeme bildirimde bulunursa, ya da

(b) oyunun son 50 hamlesi içinde hiçbir piyon hareket ettirilmemiş ya da hiçbir taş alımı meydana gelmemişse.

Doğal olarak, bu kuralın işletilebilmesi için hamle sırası kendisinde olan oyuncunun bir piyon hamlesi yapmaması ya da bir taş alımı gerçekleştirmemesi gerekir. Ayrıca, beraberlik teklifi hemen ilk anda yapılmak zorunda değildir. Kuralın işletilmesini sağlayan durumların sürdüğü her pozisyonda taraflardan biri beraberlik teklifi yapabilir.

Oyun elli hamle kuralı uyarınca kendiliğinden beraberlikle sonuçlanmaz. Bu kuralın işletilebilmesi için taraflardan biri hamle sırası kendisindeyken mutlaka beraberlik teklifi yapmalıdır. Bu nedenle, bir oyunun sonsuza dek sürmesi olanaksız değildir. Ne var ki, bu kuralın işletilebilmesine olanak tanıyan durumlarda taraflardan biri beraberlik teklifi yapmakta gecikmez.

Oyun sonundan önce bu kural uyarınca berabere biten oyunların sayısı çok azdır. Bunun bir örneği 1996 yılında yapılan Filipowicz - Smederevac karşılaşmasıdır^[2]. Bu oyunda 20. hamleden sonra piyon hareketi gözlenmemiş ve tüm oyun boyunca taş alımı gerçekleşmemiştir. Oyun, 70. hamlede berabere sonuçlanmıştır.

Örnek

Karpov-Kasparov 1991
Son taş alımının yapıldığı 63. Şxh4 hamlesinden sonraki durum	112... Şh8 hamlesinden sonraki durum

1991 tarihinde oynanan Anatoly Karpov - Garry Kasparov karşılaşmasında siyahın 112. hamlesinden sonra elli hamle kuralı işletilebilirdi ancak bu oyunda iki oyuncu da beraberlik teklifi yapmamıştır. Son taş alımı beyazın 63. hamlesinde gerçekleşmiştir (son piyon hamlesi de bir pozisyon önce yapılmıştır). FIDE kurallarına göre beyaz 113. hamlesini hamle kağıdına yazarak beraberlik teklifinde bulunabilirdi. Yine aynı kurala göre bu hamleyi takip eden hamlelerde de kuralın geçerliliği çiğnenmemek koşuluyla her iki taraf beraberlik teklifi yapabilirdi. Ancak, bu gerçekleşmemiş ve oyun birkaç hamle daha sürmüştür:

113. Ag5 Ka6+

114. Şf7 Kf6+

115. ½-½^[3]

115. Şxf6 hamlesi oynanmış olsaydı pat meydana gelecekti. Oyun 115. Şe8 Kxf5 116. Axf5 şeklinde sürseydi oyun yine berabere bitecekti çünkü iki atın şah mat yapması olanaksızdır (bkz. iki atlı oyun sonu).

Tarihi

Elli hamle kuralına ilk kez Ruy López'in 1561 tarihli satranç notlarında rastlanmıştır.

Bir zamanlar, kazanca götüren tüm oyunların elli hamle kuralını çiğnemeden sona ereceği düşünülüyordu. Ne var ki, bu varsayının yanlışlığı 20. yüzyılın başlarında görüldü (Alexey Troitsky'nin iki atlı oyun sonu çözümlemesi ve kale ile file karşı kale oyun sonu). Satranç oyun kuralları elli hamle kuralına istisna teşkil eden durumları içine alacak biçimde birçok kez gözden geçirilmiştir.

Berimsel bilimlerin öncülerinden Ken Thompson'ın 1980'lerde satranç bilgisayarı Belle ile gerçekleştirdiği gözlemler elli hamleden uzun süren ve kazanca götüren birçok oyun sonu olduğunu açığa çıkardı. Ancak, bu oyunlar genellikle rastgele hamlelerden oluşmaktaydı. Bu hamlelerin gerçek bir oyunda yapıldığı düşünülemezdi. Ayrıca, kazanca götüren ve yüzlerce hamleden oluşan mükemmel bir hamle dizisini keşfetmek insan yeteneğinin çok ama çok üstündeydi.

Elli hamle kuralı 1992 yılında hiçbir istisnaya yer bırakmayacak biçimde kesinleştirildi.

Gene de, konuyla ilgili akademik araştırmalar sürdürüldü. Sonuç olarak daha önce keşfedilmemiş birçok oyun sonuna rastlandı. 2008 itibariyle en uzun sürede kazanca götüren oyun 517. hamlede sona ermektedir (tarafların en iyi oyunlarını oynadıları düşünülürse) ve bu oyun, vezir ile ata karşı kale, fil ve attan oluşmaktadır.

Elli hamle kuralının istisnalara izin verdiği dönemde kural üzerinde bazı değişiklikler yapıldı. FIDE 1928 yılında yaptığı düzenlemede kaleye karşı kale ile filden oluşan oyun sonları için 132 hamleye izin verdi (Bu tür bir pozisyonun 66 hamlede kazanca götüreceği düşünülüyordu, hamle sınırı bu sayının tam iki katıydı). 1952'de kuralı yeniden gözden geçiren FIDE, elli hamlenin yeterli olmayacağı düşünülen durumlarda oyunun uzaması için oyuncuların aralarında anlaşmaları gerektiği hükmüne vardı.

Hamle sınırı bu tür durumlar için bir ara yüz hamleye çıkarıldı. Elli hamle kuralını geçersiz sayan bazı özel durumların keşfedilmesinin ardından FIDE bu oyun sonlarını ek bir kural bünyesinde düzenledi:

1. vezire karşı iki fil
2. vezire karşı iki at
3. iki file karşı bir at
4. iki ata karşı bir piyon
5. kale ile file karşı kale
6. vezir ile yedinci sıradaki bir piyona karşı vezir.

Kural başlarda yüz hamle olarak uygulandı ancak hamle sınırı 1988 yılında 75'e düşürüldü. 1992 yılında ise tüm pozisyonlar için geçerli hamle sınırı 50 oldu.

Tarihin en uzun satranç oyunları çoğunlukla kaleye karşı kale ile fil oyun sonundan oluşur. Bu oyunlar, elli hamle kuralının sınırlarının genişletildiği dönemlerde oynanmıştır.^[4] (bkz. piyonsuz oyun sonları, Philidor Savunması ve Cochrane Savunması.)

Ayrıca bakınız

• Satranç kuralları
• Üçlü tekrar
• Beraberlik (satranç)

Notlar

1. FIDE Satranç Kuralları, Ekim 2004
2. Chessville'deki Filipowicz - Smederevac (1966) karşılaşması
3. Karpov-Kasparov
4. Satranç rekorları

recgames.pgn dosyası Tim Krabbe'ın aşağıda adresi verilen sitesinden indirilebilir.

http://www.xs4all.nl/~timkr/records/records.htm

Kaynakça

• Hooper, David (1992). Oxford Satranç Rehberi. Oxford University Press. ISBN 0-19-866164-9. 
• McCrary, John (2004). "Özel Beraberlik Kurallarının Doğuşu". Chess Life (Kasım): 26-27. 
• Müller, Karsten (2001). Satrançta Oyun Sonları. Gambit Yayınları. ISBN 1-901983-53-6. 
• Troitzky, Alexey (2006). Satranç Oyunları Örneklemi (1937). Ishi Press. ISBN 0-923891-10-2. 
• Whitaker, Norman (1960). 365 Seçme Oyun Sonu.