Fitil (patlayıcı)

Yanan bir fitil

Bir patlayıcı, piroteknik donanımda ya da askeri mühimmatta, fitil (veya tapa) işlevi başlatan bir donanım parçasıdır. Genel olarak, fitil kelimesi gelişigüzel kullanılır. Ancak, belirli olduğunda (ve özellikle de askeri bağlamda), fitil terimi, bir kestane fişeğinin üzerindeki fitil gibi basit bir piroteknik ateşleme tertibatını tanımlarken tapa terimi^[1][2] bir M107 top mermisi için ihtiraklı tapa, bir deniz mayınında manyetik/akustik tapa, yaylı el bombası tapası,^[3][4] kalem fünye ya da tuzaklama düzeneği gibi mekanik ve/veya elektronik bileşenleri içeren daha gelişmiş bir ateşleme tertibatını belirtmek için kullanılır.

Tarihçe

Fitilin en basit şekli olan yanan fitilin 10. yüzyılda Çin’de üretildiği sanılmaktadır. Sıkıştırılmamış, gevşek haldeki barut ile doldurulmuş ve hafif kağıttan yapılan bu basit fitil, havai fişeklerde ateşleme geciktiricisi olarak işe yaradı. Yanan fitilin bu basit şekli bugün hala birçok modern piroteknik uygulamalarda bulunabilmektedir. Bu basit fitilin bir çeşidine vizko fitil adı verilmektedir. Vizko fitil dayanıklılık ve su geçirmezlik için parafin ya da vernikle kaplanmış yanan çekirdekten oluşur. Yanan bir fitilin ticari ve askeri çeşidi emniyetli fitil ( William Bickford tarafından icat edilmiştir) olarak tanınır. Emniyetli fitil yanıcı madde ile doldurulmuş olup yanan çekirdeğin dış etkilere maruz kalmasını önlemek için sarılmış dokuma bir kılıftır. Emniyetli fitiller, bir patlatma kapsülü kullanılmasıyla patlatılan patlayıcı maddelerin, patlamasını başlatmak için kullanılır.

Fitiller

Günümüz emniyetli fitilleri genellikle madencilik ve askeri faaliyetlerde kullanılmaktadır. Ateşlemeden önce bir zaman gecikmesi sağlamak ve çoğunlukla da daha büyük ve kararlı ana patlayıcıyı patlatmak için gerekli olan zincirleme reaksiyonu başlatacak olan patlayıcı fünyesini patlatmak için kullanılır. Primacord gibi renkli ya da şeffaf renkte olan infilaklı fitillerden ayırt etmek için emniyetli fitiller genellikle siyah (askeri) veya floresan turuncu (ticari) renkte olurlar.

Kullanımı

Fitiller havai fişekler, model toplar, kavlı çakmak ateşli silahlar, bazı el yapımı patlayıcılar ve birçok piroteknik uygulamalarında kullanılır.

Yanan fitiller

• Yavaş fitil potasyum nitrat gibi bir oksitleyici emdirilmiş kenevir ya da pamuk ipinden oluşan çok yavaş yanan bir fitildir. Yavaş fitiller, kavlı çakmak silahlar ya da karabarut toplarındaki fitiller gibi diğer aygıtları elle tutuşturmak için bir ateşleme kaynağı olarak kullanılmıştır. Darbeli kapsüllerden önce, yavaş fitiller her atış için teker teker kullanılmaya gerek olmadığı için ve sadece büyük bir alev yerine küçük bir kor ucu taşıyarak ki böylece yakındaki barut levazımatını tutuşturma olasılığı kalktığından dolayı karabarut silahlarının kullanımında en uygun oldular.
• Kara fitil karabarut ve tutkal bulamacı ile kaplanarak kurutulmuş olan pamuk ipinden oluşan bir fitil türüdür. Bu fitilin yanışı bir geçiş ateşi olarak rol oynar ve bu yüzden de antika topları ateşlemek için kullanılmıştır. Kara fitiller günümüzde havai fişek yapımında kullanılırlar.
• Hızlı fitil ya da borulu fitil saniyede 30-90 metre hızla çok çabuk yanan, bir karabarut fitil türüdür. Hızlı fitiller gevşek bir kağıt sargı (boru) ile sarılı kara fitilden oluşur. Yandığında, alev yanan barut tarafından üretilen sıcak gazlardan itibaren kağıt boru boyunca hızla ilerler. Hızlı fitiller profesyonel havai fişek gösterilerinde kullanılan düzenekler arasında neredeyse anında ateşi geçirmek için kullanılır. Havai fişek düzenekleri gösterinin sonundaki final atışı gibi atışlarda aynı anda ateşleme yaparken, fiziksel olarak ayrılmalıdır. Art arda ateşlenmesi gereken düzenekler tek bir asıl fitilden dallanmış olabilir. Bu fitillerin dallandırılmasında, zaman gecikmeleri için değişik uzunluktaki vizko fitillerle hızlı fitillerin iki ucu birleştirilir.
• Vizko fitil bir ya da birden çok dokuma sargıyla sarılmış karabarut çekirdeğine sahiptir. Dış tabakaları, suya karşı dayanıklı olması için parafin ya da nitroselüloz vernikle kaplanmış olabilir. Bu fitiller, muntazam bir hızda ve kolayca görünen bir dış alevle yandıklarından dolayı modern piroteknikte yaygın olarak kullanılırlar. Dış yüzeylerindeki işleme bağlı olarak, daha nitelikli ve suya dayanıklı olan vizko fitiller, karabarut çekirdeği yakıt ve oksitleyicisinin her ikisini de içerdiğinden dolayı bir kez yandıktan sonra su altında sönmeden yanabilir.
• Emniyetli fitil zift ya da diğer su geçirmez madde ile kaplanmış olan dokuma bir kılıf içerisindeki karabarut çekirdeğinden oluşur. Emniyetli fitil dokuma ya da plastik bir dayanıklı dış sargıya sahiptir. Emniyetli fitiller, patlatma kapsüllerinin içine sıkıştırılacak şekilde tasarlanmış olarak, standart bir çapta yapılır.^[5] Ateşlendikten sonra, emniyetli fitiller su altında yanacak ve ayrıca maden ocakları ya da diğer endüstriyel ortamlar gibi yerlerde olabilecek metan ya da diğer yakıtları tutuşturacak bir dış alevle yanmayacaktır. Emniyetli fitiller her bir 30 cm için belirtilen yanma sürelerinde üretilmektedir. Örneğin, 60 saniyelik bir fitil denildiğinde, 30 cm uzunluğunda bir fitil 60 saniyede yanacak demektir. Üreticiler muntazam yanış hızı sağlamak için her türlü çabayı göstermelerine rağmen, emniyetli fitiller değişen koşullara bağlı olurlar ve mevcut olan yeterli güvenlik önlemleri ile birlikte kullanılmalıdır.
• Elektrikli kibrit bir elektrik akımı tarafından etkinleştirildiğinde bir ana fitil ya da düzeneği yakar. Elektrikli kibritler genel olarak, ince bir direnç teline akım verildiğinde ısınmasına yol açan bir çift telden oluşur. Direnç teli bir parça piroteknik bileşimle kaplanmıştır. Mekanik bir bağlantı ya da direkt olarak düzenekten geçerek ana fitili güvenilir bir şekilde ateşlenmesi için yeterli alev sağlayan piroteknik bileşim telin ısınmasından dolayı ateşlenir. Estes model roket motorları bir tür elektrikli kibritle ateşlenir. Büyük havai fişek gösterilerindeki karmaşık zamanlama sıralamaları, ayrık olan fitil düzeneklerine bağlı elektrikli kibritlerini etkinleştiren bir bilgisayar kullanarak yapılır.
• Uçan balık fitili (yaban arısı) havai fişek bileşeninin alışılmadık bir türüdür. Uçan balık fitili, vizko fitil gibi yapılmışsa da karabarutun yerine metalik bir kıvılcım bileşimi ya da diğer efektleri içerir. Bu nedenle uçan balık fitili sadece bir tetikleyici yerine ana bir efekt olarak da uygulanabilir. Örneğin, yerde sadece yanan kısa bir parça uçan balık fitili, havada yandığında kıvılcımlar ve ses çıkarırken rastgele yönlerde yüzer gibi görünerek gökyüzünde uçar. Bir gök bombası havada pek çok sayıda uçan ve kıvılcım çıkarmaya yol açacak bu türde birçok parçalarla doldurulmuştur.

Ayrıca bakınız

• Patlayıcıların patlama hızlarının listesi
• Ateşleme çubuğu
• Emniyetli fitil
• İhtiraklı tapa
• Kapsül(patlayıcı)
• Kara fitil
• Müsademeli tapa
• Saatli bomba
• Termalit
• Top tapası
• Tuzaklama düzeneği
• Yavaş fitil

Yararlanılan kaynaklar

1. "Junghans Feinwerktechnik - Modern Fuzes for Today's Armed Forces". Army Technology. 2011-06-15. 29 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20120529213331/http://www.army-technology.com/contractors/ammunition/junghans/. Erişim tarihi: 2011-11-12. 
2. "Chapter 14 Fuzing". Fas.org. 2008-05-30. 4 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150504004413/http://fas.org:80/man/dod-101/navy/docs/fun/part14.htm. Erişim tarihi: 2011-11-12. 
3. "Grenade fuze - Patent 4063514". Freepatentsonline.com. 1977-12-20. http://www.freepatentsonline.com/4063514.html. Erişim tarihi: 2013-09-14. 
4. "DUAL SAFETY GRENADE FUZE - Patent 3618522". Freepatentsonline.com. 1969-09-29. http://www.freepatentsonline.com/3618522.html. Erişim tarihi: 2013-09-14. 
5. DuPont Blaster's Handbook, Fifteenth Edition, Wilmington, Delaware, E.I. DuPont de Nemours and Company, Inc., 1969, pp 97-99