Koçgiri aşireti
Koçgiri aşiretleri, çoğunlukla Sivas ilinde yaşayan Alevi-Kürt aşiretlerin adı. Aralarında Zazaca konuşanlar da olmakla birlikte çok büyük bir bölümü Kurmanci konuşur.
Sivas ilinin Zara, İmranlı, Divriği, Hafik, Kangal,Gürün yöresinde yerleşik, yer yer Tunceli'de özellikle Hozat, Kayseri'nin Sarız,Sarıoğlan ve Develi, Adana'nın Tufanbeyli, Kahramanmaraş'ın Göksun, Erzincan'ın Refahiye, Kemah, Tokat'ın Almus, Zile, Adıyaman'ın Kahta Malatya'nın Pütürge, Arguvan, Darende, Hekimhan ve çevresindeki köylere yayılmış, Kuzey Dersimin aksine Kürtçe-Kurmanci konuşurlar ve Mazgirt-Elazığ şivesi ile neredeyse aynıdır.
Koçgiri Köyleri
ADANA – TUFANBEYLİ :
1-Taşpınar (Qeyapar)
2-Hanyeri (Xanéri)
3-Akdere (Ağdere)
ERZİNCAN – REFAHİYE
1-Gümüşakar (Koçgiri/Qoçgiri)
KAYSERİ – SARIZ
1-Ördekli
2-Darıdere
3-Sancakağıl
KAYSERİ – DEVELİ
1-Çadıryeri
2-Derebaşı
KAHRAMANMARAŞ – GÖKSUN
1-Keklikoluk
2-Akboyun (Bozhöyük Beldesi’nin mahallesi)
3-Yoğunoluk
4-Sırmalı
5-Sırapınar
6-Küçükmezek
7-Yeşilköy (Daşkésan)
8 – Kutu (Quti)-(Küçükçamurlu Köyü’nin mahallesi)
9 – Acıelma
10-Hoğtaş
11-Düğünyurdu
12-Alıçlıbucak (Komır)
SİVAS – İMRANLI
1-Akçakale
2-Akkaya
3-Aksu (Haliller) (Xelilan)
4-Alcahacı
5-Altınca (Cefan)
6-Arık (Arıx)
7-Aşağıboğaz (Girık’a Jér)
8-Aşağıçulha
9-Aşağışeyhli
10-Türkşıhlı
11-Atlıca (Azgır)
12-Avşar
13-Aydın (Kürtyenice)
14-Aydoğan (Örenik)
15-Bahadun (Badun ) (Sarıçubuk)
16-Bağyazı (Bandıra)
17-Bardaklı (Harami)
18-Başlıca (Périk’an)
19-Becek
20-Beğendik (Yazıxecé, Yazıkoya Jérın)
21-Boğanak
22-Boğazören (Boğazwéran)
23-Borular (Boriyan)
24-Bulgurluk (Qerlaş)
25-Celaldamı
26-Cerit
27-Çalıyurt
28-Çandır
29-Dağyurdu (Mıst’an)
30-Derıseki
31-Delice
32-Demirtaş (Xaskoy)
33-Dereköy
34-Doğançal (Yazıfat’t’é, Yazıkoya Orté)
35-Ekincik (Kağnut’)
36-Erdemşah
37-Eskikapımahmut
38-Eskikeşlik (Kürtkeşlik)
39-Eskidere Köyü (Merkez mahallesi) (Gundé Nahalé, Pewriziyé Nahalé)
40-Gelenli-Söğütlü (Gundé Réyber,Gundé Kuppo)
41-Gökdere
42-Gökçebel
43-Görünmezkale
44-Kabaktepe
45-Kapıkaya
46-Kapımahmut
47-Karacahisar
48-Karaçayır
49-Karahüseyin
50-Karapınar
51-Karlık
52-Karataş
53-Kasaplar
54-Kavalcık (Köndül)
55-Kemerli (Kemreli)
56-Kerimoğlu
57-Kevenli
58-Kılıçköy
59-Kızılmezra
60-Kızıltepe
61-Koçgediği (Giliç,Gilicek’)
62-Koruköy (Gencolar, Gencan)
63-Koyunkaya
64-Körabbas
65-Kuzuköy
66-Maden
67-Merkez-Kılıçlar
68-Ortadaracık
69-Ortaköy
70-Pirdede (bir mahalle)
71-Sandal
72-Sinek
73-Söğütlü
74-Süvariler
75-Taşdelen (Qusura)
76-Taşlıca
77-Toklucak
78-Topallar
79-Toptaş
80-Tuzözü
81-Uzuntemür
82-Yakayeri (Hindolar)
83-Yapraklıpınar (Balolar, Balan)
84-Yaylacık (Yazıfidé, Yazıkaya Jurun)
85-Yazıkavak (Qucuran,Hamolar)
86-Yazılı
87-Yenikent
88-Yukarıboğaz (Girık’a Jurun)
89-Yukarıculha
90-Yünören (Cogi)
91-Yoncabayır (Ekrek)
SİVAS – ZARA
Ballık
Dipsizgöl
Kızılkale
Yolören (Kurtqalawuz,Kürtkılavuz)
Koçgiri Köyleri
Koçgiri Aşiretleri, Dersim Aşiretlerinin Kuzey Batı koludur
Koçgiri dendiği zaman akla tek bir kabile değil, bu yöreye yerleşmiş birçok Kabile gelir. Koçgiri Yöresine yüzyıllar önce Dersim (Mameki), Elazığ, Bingöl, Diyarbakır, Erzurum, Muş ve çevresinden göç eden kabileler bu ad altında birleşerek bir konfederasyon oluşturmuşlardır. Bölgeye sonradan gelen kabileler ise bu Konfederasyona katılmamışlardır.
Koçgiri aşiretleri özel günleri
- Hızır (Royê Xızır)
- Muharrem (Rojiya Muxarem)
- Nevruz (Heftmal-Hawtmal)
- Gağant (Kalê Gağanê )
Koçgiri İsyanı
Mart 1921'de, aşiret reisleri Alişer ve Haydar Bey'lerin desteğiyle Sivas'da başlayan ve Tokat'ta devam eden Koçgiri İsyanı, 11 Nisan 1921 tarihinde Türkiye Hükümeti tarafından uygulanan bastırma hareketi ile kısa sürede son bulmuştur. İsyan, Nurettin Paşa ve Topal Osman yönetimindeki Abazıkalı Giresun Gönüllü Alayları tarafından şiddetli bir şekilde bastırılmıştır. Operasyon sonrası meclisteki vekillerin tartışmalarına göre 180 ile 210 arası Koçgiri köyü ve mezrası insanlarıyla birlikte imha edilmiştir. [1]
Koçgiri Aşiretinin Kabileleri
- İban
- Mistan
- Laçikan
- Pervuzan
- Sefan/Sefikan
- Balikan/Balan
- Reşikan/Reşiyan
- Kalkanci
- Saran
- Karayiğit
- Cefikan
- Gerniyan
- Resulan
Koçgiri Aşireti ve Bölgede Kimlik Tanımlamaları
- Kurmanc : Kurmancı dili konuşan Aleviler Tükmenler
- Tirk/Rûmî : Sünni Türkler
- Tirkê Rê : "yoldan çıkmış" anlamında, Alevi kimliğini kaybeden kişiler için kullanılır.
- Kurr : Sünni Kürtler
- Dimilî : Bölge bulunan zazalara denir.
- File/Yermenî : Ermeniler
- Hurus : Ruslar
- Tirkê Macir : 1293 H (1877-78) Kars ve Erzurum göçmenleri Türkler
Koçgiri Aşiretleri ve Dilleri
Koçgiri aşireti ve çevresindeki diğer Kurmanç kökenli Alevi aşiretler, güney Tunceliden gelmelerinden dolayı Tunceli, Elazığ, Bingöl çevresindeki Kurmanciyi kullanırlar. Kelime dağarcığı ve fonetiği hemen hemen Tunceli, Maraş, Malatya, Bingöl Kurmancisi ile aynıdır. Koçgirililer standart Kurmanciye göre daha sade ama sert bir ağız kullanırlar. Arabik fonetik Koçgiri Kürtçesine etki edememiştir. Koçgiri yöresinde J sesi çoğu zaman Z ve C seslerine dönüşür ve tüm köylerde aynıdır. Ez jî (Ben de) sözcüğü ve takısı bu bölge de Ez cî ve Ez zî olarak telafuz edilir çoğu zaman.Koçgiri Kürtçesi ile Standart Kurmanci arasındaki birtakım farklara göz atalım;
- Tu çerrî?(Çitanî) - Tu çawayî? (Nasılsın?)
- Rind - Baş/Rind (İyi)
- Qicik - Piçûk (Ufak)
- Phaç Kirin - Maç Kirin (Öpmek)
- Pil - Mil (Omuz)
- Phan - Pahn (ezmek-yoğurmak
- Fam Kirin - Fehm Kirin (Anlamak)
- Pir - Pir/Zehf (Çok)
- Geyiştîn - Gehiştin (Varmak)
- Giyandin - Gihandin (Vardırmak)
- Giya - Giha (Ot)
- Min bidaNA - Min bida (Verseydim)
- Min bigirtaNA - Min bigirta (Alsaydım)
- Min nan bişandaNA - Min nan bişanda (Ekmek gönderseydim)
- Em nanê sêlê dipêjinÊ - Em nanê sêlê dipêjinE (Saç ekmeği pişirmekteyiz)
- Rêya te rûnî BÎ - Rêya te ronî BE (Yolun aydınlık olsun)
- Rabirtin - Raborîn (Geçmek)
- Bû - Dawet (Düğün)
- Xweng - Xwişk (Bacı)
- Kilê/Dayê - Dayê/Yadê (Anneciğim)
- Pising - Pisik (Kedi)
- Kûtî - Kuçik (Köpek)
- Ez terime - Ez diçime (Gitmekteyim)
- Rabîsan - Ramûsan (Öpücük)
- Rabisîn - Ramûsîn (Öpmek)
- Den Kirin - Xeber dan (Konuşmak)
- Sûr - Sor (Kırmızı)
- Hêşin - Kesk (Yeşil)
- Çûrtan - Çortan (Çökelekten yapılan bir yiyecek)
- Pendir - Penir (Peynir)
- Nan êdî me - Nan ên me (Ekmeklerimiz)
- Seba te/Bo te/Sebetê te - Ji bo te (Senin için)
J-Z-C Seslerinin Koçgiride Sürekli Birbirleri İle Yer Yeğiştirmesi ve Standart Kurmancî
- Ez zî - Ez jî (Ben de)
- Zi te ra dibêm - Ji te ra dibêjim (Sana diyorum)
- Em zi Dersimê hatine - Em ji Dersimê hatine (Biz Dersimden gelmişiz)
- Zina Xidoy nexwaşe - Jina Xidoy nexweşe (Hıdırın karısı hastadır)
- Merîyêdî me hatin - Mirovên me hatin (İnsanlarımız geldiler)
Koçgiride Özneler ve Standart Kurmanci
- Ez - Ez (Ben)
- Tu - Tu (Sen)
- Ew/Âw - Ew (O)
- Em - Em (Biz)
- Wûn - Hûn (Siz)
- Ew - Ew (Onlar)
- Ev/Va - Ev/Va (Bu)
Koçgiride Üçüncü Tekil Şahıs ve Standart Kurmanci
- Xwedê rêya te rûnî bikeRÎ - Xwedê rêya te ronî bike (Allah yolunu aydın etsin)
- Ez dibêm ew tabay çê nakeRÎ - Ez dibêjim ew tutişt çê nake (Diyorum birşey yapmıyor)
- Bibê nan bideRÎ te - Bêje nan bide te (Söyle ekmek versin sana)
- Xwedê bela nedeRÎ we - Xwedê bela nede we (Allah bela vermeye size)
- Ew girêdideRÎ - Ew girêdide (Bağlıyor)
- Ew mira den nakeRÎ - Ew xeber nade min (O benle konuşmuyor)
Bölgedeki Aşiretler ve Dilleri
240'ın üzerinde köy Kurmanci konuşur ve Alevidirler; 25 kadar köy ve mezra ise Zazaca konuşur ve onlar da Alevidirler.
- Koçgiri (İzol/Kurmanci)
- Zeriki (Xiran/Kurmanci)
- Resul (Kurmanci)
- Kurmeşan (Kurmanci)
- Milan (Kurmanci)
- Şadi (Kurmanci)
- Axucen (Kurmanci)
- Parçikan (Kurmanci)
- Reşiyan (Kurmanci)
- Canbeg (Kurmanci)
- Kelhor (Kurmanci)
- Riçik (Kurmanci)
- Babamansur (Kurmanci)
- Sinemilan (Kurmanci)
- Atmanikan (Kurmanci)
- Gini (Zazaki)
- Çareki (Zazaki-Kurmanci)
- Dimili (Kurmanci-Zazaki)
Yer Adları ve Kutsal Değerler
- Çiyayê Sûr (Kızıldağ)
- Çiyayê Kose (Köse Dağ)
- Çiyayê Çengelî (Çengelli Dağı)
- Çileyê Cefo (Zerikîlerin Dersimden gelen dedeleri Caferin sürekli kullandığı Erzincan yolu)
- Kaniye spî (Beyaz Çesme)
- Haydar Baba
- Ava tal (Acı su)
- Nahala sûr (Kızılırmak)
- Şarki Şivan (Ziyaret ve Ocak)(Bahadun)
- Şeyh Bahattin Bayram Dede (Ziyaret)(Bahadun)
- Kızlar Sinisi (Kutsal kabul edilen dağlar sırası)
- Cogi Baba
- Babamansur
- Melekê ser sibê ezîz, Melekê herd û ezman (Sabah güneşe el açıp edilen dua)
- Düzgin Baba
- Munzur Irmağı
- Seyit Pervane
- Kerim Yaylası
- Kızıldağ Ziyareti
- Dipsiz göl
- Kızıldağ Yaylaları
- Xızırê ser kelek û gemîyan (Hızır nebi)
- Gola Tuzurukân (Yağmur sularından oluşan ve yıllardır hiç kaybolmayan bir göl)
Yemekler
- Babiko
- Zêrfet
- Nanê sêlê
- Nanê tenik
- Nanê Pofuk
- Nanê tendûr
- Nanê avê
- Goştê Qewirandî
- Goştê Serarkirî
- Çûrtan
- Bijerîk
- Kilora Niyazîkî
- Germiya dewdû imaman
- Germiya dew
- Herle
- Qirik/Xaşıl
- Üzümlü börek tatlısı
- Qawut tatlısı
- Torax
- Klora sîr
- Biçik
- Mardimelax
- Papara
- Germiya birî
- Ekmek aşı
- Sîrê Sêlê/Sirin
Özel Günleri
- Hızır
- Muharrem
- Nevruz
- Heftmala mezin
- Heftmala qicik
- Kalgaxan
- Çarşema reş
- Sersal
Türküler ve Deyişler
- Zöre
- De doxan doxan
- Gundê Balaxor
- Arix
- Mîro
- Yêmin Yeko
- Misto
- Şîrîna min
- Bazdin Bazdin
- Nizam çima
- Çûme Maciranê
- De mere bavo
- Giran here
- Em kûllî însanine
- Helgere were Şayê Merdan
- Ew meydana Qerbelayê
- Loma ji Alî ra Şayê Merdan dibên
- Qoçgirî
- Dilbera min dane
- Mirîşka min
- Keko bra
Halk Oyunları
Bölgede 20'nin üzerinde halk oyunu çeşidi vardır. Bunlardan bazıları;
- Temir Ağa
- Dik (Karaçor)
- Koçgiri düz/Hewaduz
- Dik/Hewatik
- Delilo
- Sarhoş
- Yeritme
- Dizkırma
- Ağır halay
- Karşılama
- Hewayî Totik
- Değnek oyunu bunlardan bazılarıdır.
Ayrıca bakınız
- Dersim aşiretleri
- Koçgiri İsyanı
- Koçgiri'de dil
Koçgiri'de dil= Günlük yaşam dili Koçgiri Kürtçesi Kürtçe grubunda değerlendirilen lehçe ve ağızlar içinde, çok açık ve vurgulu sesleri ile farklı ve zengin bir ses yapısına sahiptir.
Kaynaklar
- Ebubekir Hazim Tepeyran, Hatıralar, PeraTurism ve Ticaret A.Ş., 1998
- Seyfi Cengiz
- JUK Raporu
- Mamo Baran
- Ali Kemal(Deylemden Dersime)
- Gündoğan Ulutaş
- Dersim Alevi Kürt Mitolojisi(Gürdal Aksoy)
- Aşiretler raporu
- XIX. Yüzyılının ikinci yarısında Dersim Sancağı(Yılmaz Çelik)
- Doğuda aşiretler, Kürtler, Aleviler(Burhan Kocadağ)
- Bahadunlu Cem..