Rüstemiler Devleti

Rüstemi Devleti, Rûstemdâd Devleti, Rüstemiler ya da Rüstemoğulları ^{[not 1]} Orta Mağrib'i Tahert^{[not 2]} merkezli 761-909 yılları arasında yönetmiş olan Hariciyye mezhebinin İbadiyye koluna mensup bir Fars^[1] devletidir.

8. yüzyılın ilk çeyreğinde Kuzey Afrika'nın batısında başlayan İslam fütuhatı çok kısa sürede netice vermişti. Ancak Şam'da bulunan Emevi Devleti tarafından bölgeye atanan idarecilerin burada bulunan yerli halkı köleleştirmeleri ve ağır vergiler dayatmaları önde gelen yerli kabileleri öfkelendirdirmiş ve bu öfke patlaması 740 tarihinde yaşanan Berberi Ayaklanması ile gün yüzüne çıktı. Ayaklanmanın başını çeken Hariciyye imamları^{[not 3]} yerli halka eşitlik ve tolerans vaad ederek nüfuzlarını ve güçlerini giderek büyütmüş ve bu hareket bir Harici hareketine dönüşmüştür. Ayaklanma sona erdiğinde bazı Hariciyye koluna mensup aileler bölgede özerk olarak yönetim yerleri elde etmişlerdir. Bunların içlerinde adından en çok söz ettirecek olan Banu Rüstem ailesi Tiyaret mıntıkasının hakimiyetini ele geçirmiştir.

İbn Rüstem

8. yüzyıl ve 9. yüzyıllarda üç hanedan Mağrip'e hakim olmuştur. Bunlar: Kayravan merkezli Sünni Aglebiler, Fes merkezli Şii İdrisiler ve Tahert merkezli Rüstemiler'dir. İbn-i Rüstem ise İbadiyye mensupları arasında imam adıyla tanınmış ve onları bir araya getirerek Tahert'te devletini kurmayı başarmıştır. Bu devletin hükümdarları saf bir dini yönetim göstererek dini hoşgörüyle, kültürel, ticari ve imar faaliyetleri ile etki ederek saygınlık kazanmışlardır. Bu hanedan 909 tarihinde Şii Fatımiler'in misyonerlik faaliyetleri sonucu bölgede giderek güç kazanan Kutame kabilesi tarafından başkentinin ele geçirilip, yakılıp, yıkılmasıyla son bulmuştur.

Kökenleri

Hanedana adını veren Rüstem Ferruhzad, İslam ordusuna karşı 636 senesinde yapılan Kadisiye Savaşı'nda mağlup olan Sasani ordusunda görevli olan komutanlardan birisidir. Kendisi bu savaşta ele geçirilerek, ortadan kaldırmıştır. Bu savaş neticesi İran'ın kapıları İslam ordusuna açılmıştır.

Hanedanın kurucusu olan Pers kökenli Haricilerden Abdürrahman bin Rüstem ilk önce Trablusgarp^{[not 4]}'a yerleşmiş ve 758 yılında Kayravan'ı ele geçirmeyi başarmıştı. Böylece Ifrikiyye eyaletinde İbadiyye hareketi güç kazanmıştı. Ancak 760 yılında bu harekete karşı harekete geçen Mısır valisi Ifrikiyye'ye taarruz etmiş ve ibn-i Rüstem'i mağlup etmişlerdi. Bu mağlubiyet üzerine Ifrikiyye Abbasi kuvvetlerine terk ederek Batı Cezayir'e sığınmış ve burada 761 yılında devletinin başkenti yapacağı Tahert şehrini kurmuştu. Hareketin önde gelenleri tarafından seçilmesine rağmen gücünü ve başarılarını kalıtsal özelliklerinden aldığı hususunda ileri gelenleri ve hareket mensuplarını ikna ederek hanedanını tesis etti.

Hakimiyet Bölgesi

Rüstemiler Orta Mağrip'in büyük bir bölümünü Fatımilerin bölgede görülmesine kadar yönetmişlerdir. İbn-i Rüstem Mağrip İbadiyye mensupları tarafından "imam" unvanıyla tanınmıştır. Esasen hanedanın gücü batıdan doğuya doğru Tilimsen dağlarından Trablusgarp'a, kadar 1300 km.lik bir mesafeyi, güneye doğru ise Güney Cezayir vahalarına kadar erişmekteydi. Rüstemi gücü diğer kabileler üzerinde güçlü bir çağrışım bırakacak şekilde düşünülmemelidir. Diğer bölgelerde mesela Trablusgarp'da imamların otoritesi en azından ismen tanınmaktadır. Tilimsan bölgesinde ise Ebu Kurra (İfraniler)^{[not 5]} ve Akdeniz kıyısından Belezma Dağları^{[not 6]}'na kadar uzanan Konstantiyonis^{[not 7]} mıntıkasından Oranya^{[not 8]}'ya kadar Süleymaniler 9. yüzyıl Kuzeybatı Afrikası'nda yer almaktadırlar.

Tarihi

Kuzey Afrika'da yapılan İslam fetihlerinden bir süre sonra Emevi yönetimine karşı Berberi ayaklanmaları çıktı ve 8. yüzyılda Hariciyye mezhebine mensup kabile önderlerinin yürüttüğü safçılık ve eşitçiliğe dayanan hareket etkisini genişleterek Mağrip bölgesinin denetimini ele geçirdi. Böylece Kuzey Afrika'da ilk kurulan İslam devletleri Hariciyye mezhebi mensuplarına ait olmuştur. Merkezi Mağrip'te kurulan ilk devletlerden Sufriyye koluna mensup olan İfraniler Tilimsen şehrini merkez yaparak devletlerini kurmuşlardır. Ancak anılan bölgenin büyük ölçüde kontrolünü elinde tutacak olan güç İbadiyye koluna mensup olan Rüstemiler olmuştur.

Ifrikiyye^{[not 9]}'den çıkartılan İbn-i Rüstem buradan batıya doğru harekete geçmiş ve Tahert'e vararak burada İbadiyye mensuplarınca imam olarak tanınmıştır. Diğer harici unsurlarla da temasa geçerek nüfuzunu artırmıştır. Böylece 767'de Tobna^{[not 10]}'da Tilimsen Sufriyyeleri ile Tihert İbadiyyeleri bir koalisyon oluşturdular. İbn-i Rüstem Hariciye mezhebine mensup Sicilmasse^{[not 11]} hükümdarının kızlarından biri ile de evlenmiştir.

Rüstemiler Endülüs Emevileri ve Abbasi Halifeliği'nin diplomatik, askeri baskılarına rağmen bölgelerinde bağımsız kalabilmişlerdir. Özellikle iki komşusu olan İdrisiler ve Aglebiler arasında önlemler alarak güçlerini muhafaza edebilmişlerdir. Endülüs Emevileri ile sonraları bir ittifak anlaşması da yapmışlardır. Böylece Abbasilere bağlı kalan Aglebilere karşı bu iki hanedan birlikte hareket etmişlerdir. 772-787 tarihleri arasında ki Abbasi hücumları arkasından Aglebilerle yapılan bir barış anlaşması ile bu mesele halledilmiştir. Yerleşik ve göçebe Zenata^{[not 12]} toplulukları arasında çıkan gerilimlere müdahale etmişler ve Nefusilerle^{[not 13]} çatışmışlardır.

909'da Tahert şehri Fâtımî-İsmailliyye propagandacısı Ebu Abdullah el-Şii^{[not 14]}'nin Kutama Berberilerini tahrikiyle saldırıya uğrayarak harap edildi. Şehir tamamen yok edildi ve sakinleri katledildi veya sürgüne gönderildi.

Rûstemdâdlar'ın atalarının soyu

Bawi

Shapur

Vinduyih

Vistahm

Farrokh Hormizd

Tiruyih

Vinduyih

Khurrazad

Rostam Farrokhzād

Shahram

Suhrab

Isfandiyar

Bahram

Farrukhan

Farīdūn

Bānū-Bādūsyān

Notlar ve dipnotlar

Notlar

1. Arapça : Er-Rüstemiyun (الرستميون) / Banu Rüstem (بنو رستم)
2. günümüz Cezayir'inin Tiyaret vilayetinde yer alan bir yerleşim yeridir.
3. imam: Hariciyye mezhebi inancında manevi nüfuzu kuvvetli, yüce kişilikli önderlere bu isim verilir.
4. Trablusgarp (Arapça: طرابلس, transliterasyon: Tarābulus), Libya'yı oluşturan üç bölgeden birine eskiden verilen ad. Diğer ikisi Fizan ve Sirenayka (veya Kirenayka) dır. Trablusgarp bugünkü Trablus şehrinin çevresine tekabül eder.
5. 790-1066 seneleri arasında Tilimsan şehrini merkez edinen, Zenata Berberilerine mensup, Hariciliğin Sufriyye koluna mensup yerel bir hanedan.
6. diğer adı Avras Dağları olan, Atlas sıradağlarının en doğusunda bulunan, günümüz Cezayir'inin kuzeydoğusu ve Tunus'unun kuzeybatısında yer alan dağ silsilesi.
7. günümüz Cezayir'inin kuzeydoğusunda Akdeniz kıyısında yer alan, büyük kısmı dağlık olan mıntıka.
8. Arapça: al qitaâ al wahrani(القطاع الوهراني); günümüz Cezayir'inin kuzeybatısında Akdeniz kıyısında yer alan mıntıka.
9. Arapça: Ifrīkiya (إفريقية‎); Ortaçağ tarihinde günümüz Tunus'unun tamamını, Cezayir'inin doğusunu, Libya'sının batısını içine alan yönetim bölgesi.
10. günümüz Cezayir'inin Avras Dağları mıntıkasında yer alan antik bir şehirdir. Kayravan-Sicilmasse arasında yer alan ana yol üzerinde bulunan en büyük şehirdi. Yıkıntı olan bu şehir günümüz Hodna'sı içinde yer alır.
11. Arapça:(سجلماسة‎); Ortaçağ'da büyük ticari öneme sahip Sahra Çölü kıyısında bulunan bir Morok (Fas) şehridir.
12. Arapça: Zenata (زناتة); çeşitli orta veya doğu Berberi insanlarından müteşekkil Kuzey Afrika'da bulunan bir topluluk.
13. Arapça: Nefusi (نفوسي); Nefusi Dağları çevresinde yaşayan ve Berberi dilinin Nefusi diyalektiğini kullanan Zenata kabilesine mensup bir halk.
14. Arapça: Abū 'Abd Allāh ash-Shi'ī(ابو عبد الله الشيعي); isim açılımı Ebu Abdullah el-Hüseyin bin Ahmed bin Zekeriya el-Şii olan Şiiliğin İsmailliyye kolunun Yemen'de ve Kuzey Afrika'da özelikle Kurama Berberileri arasında Fatımi dailiğini (dava eri) yapmış olan ve Fatımi Halifeliğinin tesis edilmesinde önemli bir rol oynamış olan birisidir. 911 yılında çıkan bir ayaklanma sonucu katledilmiştir.

Dipnotlar

1. Islamic History - Laura Etheredge - p73