Tekerleme

Başlığın diğer anlamları için Tekerleme (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Tekerleme, genellikle ölçülü ve kafiyeli, basmakalıp söz. Masal, hikâye, bilmece, halk tiyatrosu gibi bazı edebi türler içinde ve çocuk oyunlarında tekerlemelere rastlanır.

Türk edebiyatında ilk yazılı tekerleme örneklerine 11. yüzyıldan itibaren rastlanır. Divanü Lügati’t Türk’te bazı tekerlemeler yer alır.

Çocuk edebiyatı

Çocuk folklorunda hoşça vakit geçirmek, konuşma kabiliyetini geliştirmek, oyunlarda eş ve ebe seçmek için tekerlemelere sıklıkla başvurulur. Kullanıldığı yere bağlı olarak masal tekerlemesi, oyun tekerlemesi gibi farklı adlar alabilir. Tekerlemeler çocuk oyunlarında ve masalların baş, orta ve sonunda söylenir. Yöreye göre değişik isimler alabilir. Örneğin Doğu Anadolu’da döşeme, Güney Anadolu’da sayışma sözcükleri tekerleme anlamında kullanılır.

Masallar

Masalların başında ve bazen de sonunda tekerlemeler yer alabilir.^[1] Bunlar genellikle fazla anlam taşımaz ancak dinleyiciyi gerçek dünyadan koparıp masala hazırlar.^[2] Örnek:

Evvel zaman içinde

Kalbur saman içinde

Develer tellal iken

Pireler berber iken

Ben anamın beşiğini

Tıngır mıngır sallar iken

(...)

Oyunlar

Bazı sözlü çocuk oyunlarının tamamı tekerleme söyleyerek oynanır. Örnek:

Kutu kutu pense

Elmamı yerse

Arkadaşım (...)

Arkasını dönse

Zor tekerlemeler

Benzer seslerin sıkça kullanıldığı, dilin zor döndüğü (söylenmesi zor) tekerlemelere çocuk oyunlarında rastlanır. Bunlar genellikle karşılıklı yarışma veya oyunda ebe seçme amacıyla kullanılır. Örnek:

1. Şu yoğurdu sarımsaklasak da mı saklasak, sarımsaklamasak da mı saklasak?
2. Şemsi Paşa pasajında sesi büzüşesiceler.
3. Bu kara kantar kırk kilo kara katran tartar.
4. Bir berber bir berbere bre berber beri gel biz beraber bir berber dükkanı açalım demiş
5. Dal sarkar kartal kalkar, kartal kalkar dal sarkar.

Sayışma

Sayışma tekerlemeleri genellikle oyunlarda ebe seçmek veya bir takıma oyuncu seçmek için kullanılır.^[3] Sayan kişi, sayışma boyunca parmağı ile oyuncuları, sıra ile tek tek işaret eder. Sayışma bittiğinde parmağı hangi oyuncuyu gösteriyorsa o oyuncu seçilmiş olur. Örnek:

Oooo...

Portakalı soydum

Başucuma koydum

Ben bir yalan uydurdum

Duma duma dum

Kırmızı mum

Dolapta pekmez

Yala yala bitmez

Ayşecik cik cik cik

Fatmacık cık cık cık

Sen bu oyundan çık

Bilmeceler

Bazı bilmeceler tekerleme hâlinde sorulur:

Pazardan aldım bir tane

Eve geldim bin tane

(Cevap: nar)

Halk edebiyatı

Âşık fasıllarında, saz şairlerinin yaptıkları şiir yarışmaları. Halk dilinde tekerleme, âşıklar arasında tekellüm olarak adlandırılır. Bu tür şiirler ya söylenmesi zor sözcüklerden meydana getirilir ya da darayak şeklindedir. Ayak daraldıkça kafiye bulmak zorlaşır. Âşıklardan biri fasal aralarında tekerlemeye başlar ve yeni bir ayak açar.

Karagöz ve ortaoyunundaki tekerlemeler muhavere olarak bilinir.

Kaynakça

1. "tekerleme." TDK Sözlük
2. Okuma Kitabı VI Sevin Alil
3. Sayışma Tekerlemeleri 1001kitap.com. Erişim: 8 Ocak 2015