Varlığa Dayalı Menkul Kıymetleştirme
Varlık Dayalı Menkul Kıymetleştirme (securitization), borçlanma aracı olarak banka kredilerinin yerini alan ciro edilebilir enstrümanların gelişimidir. Tasarruf kurumlarının ve diğer aracıların likit olmayan aktiflerinin paketlenerek menkul kıymetlere dönüştürülmesi işlemidir.
1980’lerde büyük bir ivme kazanan menkul kıymetleştirme işleminin doğuşu ABD ipotek piyasasının gelişimine dayanmaktadır. İpotek finansmanındaki arz ve talepteki bölgesel dengesizlikleri ortadan kaldırmak gereği ile bir devlet kurumu olan GNMA menkul kıymet programını başlatmıştır. GNMA, çeşitli devlet kurumlarının garanti verdiği ipotek kredilerine dayalı olarak ihraç edilen menkul kıymetlerin faizine ve anaparasına garanti vermeye yetkili kılınmıştı. Bir devlet kurumunun garanti vermesi ile bu menkul kıymetlerin geniş yatırımcı tabanına ulaşması ve yatırımcılar açısından cazip olmasıdır.
Gerçekleşme aşamaları
Kredileri portföyünde bulunduran kurum, bu kredileri bir fona satar. Bu kredilerin meydana getirdiği varlık havuzuna, kredilerin geri dönmemesi durumunda menkul kıymet sahiplerine ödemelerin yapılabilmesi için garanti sağlanır. Kredi garantisi, ihraç gününde ilgili aktiflerin belirli bir oranını kapsar. Bu oran derecelendirme kuruluşu tarafından saptanır. Kredi ödemelerinde geri dönmeme söz konusu olursa, kredi garantisi veren kurum, menkul kıymete yapılacak ödemeyi garanti kapsamında yerine getirir ve ilgili kredi kontratını tüm hakları ile birlikte alır.
Menkul kıymetleştirme başlıca iki değişik yapıda şekillenmektedir; pass-through (ödeme aktarmalı sertifikalar) ve pay-through (nakit aktarmalı sertifikalar).
Pass-through’da alacaklar garantör yeddi emine satılır. Alacakları satan kurumun aktifinden çıkan kredilerin yerine bilançoya nakit girişi olur. Yeddi emin aktifler üzerinde bölünemez hakkı temsil eden sertifikalar çıkarıp satar. Bu tip sertifikalar en yaygın olandır.
Pay-through’da, menkul kıymetin teminatı olan varlık havuzu bilançoda kalmakta ve bu havuza dayalı olarak ihraç edilen menkul kıymetler, bunu çıkaranların finansal tablolarında borç olarak gösterilmektedir.
Varlığa dayalı menkul kıymet (VDMK) ihracı, Türkiye’de 31 Temmuz 1992 tarihli Resmi Gazete'de yayımlanan, Sermaye Piyasası Kurulu'nun Seri III., No.14 “Varlığa Dayalı Menkul Kıymetlerin Kurul Kaydına Alınmasına ve Genel Finans Ortaklarının Kuruluş ve Faaliyet İlkelerine Dair Esaslar Tebliği” ile uygulamaya girmiştir. VDMK ihraç etmelerine izin verilen kuruluşlar şunlardır; bankalar, finansal kiralama şirketleri ve genel finans ortaklıkları.
VDMK çıkarılmasında işleme konu olabilecek alacak türleri tebliğde şu şekilde açıklanmıştır:
- Tüketici Kredileri: Bankaların gerçek kişilere mal ve hizmet alımları için açmış oldukları bireysek krediler ile finansman şirketlerinin gerçek ve tüzel kişilere açmış oldukları krediler.
- Konut Kredileri: 2985 sayılı kanun çerçevesinde, Toplu Konut İdaresi Başkanlığı ile yapılan anlaşma hükümlerine göre bankaların kendi kaynaklarından hazır konut alan kişilere açtıkları bireysel krediler ile ipoteğe dayalı bireysel konut kredileri ve konut sektörünü kredilendirmeye yetkili Kamu İktisadi teşebbüsü (KİT) statüsündeki bankaların kendi mevzuatları çerçevesinde açmış oldukları krediler.
- Finansal Kiralama Sözleşmesinden Doğan Alacaklar: Finansal kiralamaya yetkili kuruluşların yaptıkları finansal kiralama sözleşmelerinde doğan alacaklar.
- İhracat İşlemlerinden Doğan Alacaklar: Bankalar ve ÖFK’ların fiilen ihracatta kullandırdıkları krediler ile factoring işlemleri yapan anonim ortaklıklarca temellük edilen ihracat karşılığındaki belgeye dayalı alacaklar.
- Diğer Alacaklar: Bankalar dışındaki, mal ve hizmet üretimi faaliyetlerinde bulunan anonim ortaklıklar ile özelleştirme kapsamına alınanlar dahil olmak üzere KİT’lerin müşterilerine yaptıkları taksitli satışlardan doğan, senede bağlanmış alacaklar.
- Tarım Kredi Kooperatifleri aracılığıyla verilen bireysel kredilere ilişkin olarak T.C. Ziraat Bankası’nın senede bağlanmış alacakları.
- Türkiye Halk Bankası’nca esnaf ve sanatkarlarla küçük işletmelere açılan ihtisas kredileri.
VDMK’nın ihracı iki şekilde yapılmaktadır; kendi ticari işlemlerinden doğmuş alacaklar karşılığında doğrudan ve devraldıkları alacakları karşılığında dolaylı olarak. Bankalar gerek doğrudan ve gerekse dolaylı ihraç yapabilirken, finansal kiralama şirketleri yalnız kendi alacakları, genel finans ortakları da yalnızca devraldıkları alacaklar karşılığında VDMK çıkarabilir. Çıkarılacak VDMK’nın nominal değer toplamı, her bir tertip için, bu tertibin dayalı olduğu alacakların ihraç tarihindeki toplam tutarının % 90’ını aşamayacaktır.