Volkanizma
Volkanizma, erimiş kayalardan oluşan magmanın sırf gazdan oluşmayan bir gök cisminin yüzeyine magma ve gazın yüzeydeki çatlak ya da yanardağ ağzından yüzeye çıkması fenomenindir.[1] Gök cisminin kabuğu veya mantosu magmadan kaynaklanan veya onu oluşturarak yüzeye çıkana kadar olan bütünü kapsar.
Volkanik süreçler
Gök cisminin mantosundan çıkan magma, cismin kabuğundan yükselir. Eğer mantodan gelen magma yüzeye erişirse erimiş kaya bileşiklerin viskozitesine göre farklı hareket eder. Kalın magma, patlamayla fırlatılırken ince (viskozitesi düşük) magma, akışkan patlamalarıyla büyük miktarda lavı yüzeye çıkarmasıyla kendini gösterir.
Bazı durumlarda yükselen magma, gök cisminin yüzeyine erişmeden soğuyup sertleşibilir. Bunun yerine soğuyan ve sertleşen volkanik kütle, gök cisminin kabuğunda donarak volkanik sokulumu (intrusion) oluşturur. Kabuğa ulaşmak için magmanın kabuktan daha az yoğun olmalıdır.[2]
Volkanizmanın sebepleri
Isısal çevirim akımları ve çekimsel etkilerle Dünya'nın yüzeyinde oluşan değişikliklerle mantoda harekete geçen erimiş kayalar, plaka tektoniğini ve sonunda volkanizmayı tetikler. Bu çekimsel etkiler erozyon, tortu (deposition), hattâ asteroit çarpmaları ve buzul devri sonrası kar yağışları ve erimelerdir.
Volkanizmanın şekilleri
Volkanlar
| Tabakalı yanardağdan bir kesit (dikey ölçek abartılmıştır): | |
|---|---|
| 1. Büyük magma odası 2. Ana kaya 3. Kanal (boru) 4. Taban 5. Volkanik kabaku (sill) 6. Hendek 7. Volkanın fırlattığı kül 8. Yan taraf |
9. Volkanın fırlattığı kül tabakaları 10. Boğum 11. Parasit koni 12. Lava akışı 13. Delik 14. Krater 15. Kül bulutu |
ur. Bunlar kaynaçlar, fumaroller, kaplıcalar ve mudpot'ları ("çamur çukuru") içerir. Bu kaynaklar sık sık jeotermal enerji üretiminde kullanılırlar.
Sokulumlar
Magmanın mavcut kayalar arasından zorlayarak çıktığında oluşur. Ya batolitler, dayklar, siller ve tabakalaşmış sokulumlar şeklinde olurlar.
Volkanik kış
Volkanik patlamalardan çıkan gaz ve kül miktârının gezegenin iklimi üzerinde hatırı sayılır etkisi vardır. Büyük patlamalar, hatırı sayılır iklim değişiklikleri ile bağıntılıdırlar.
Kaya oluşumu
Magma soğuduğunda kristalleşerek kayaçlar oluştururken şekillenen kayaçların tipleri, magmanın kimyasal bileşimi ve soğuma süresine göre değişir. Yüzeye erişen magmanın lava olabilmesi için hızlıca soğuyunca basalt gibi küçük kristalleri olan kayaçlara dönüşür.
Yerin altında ince sokulumlarda hapsolunarak soğuyan magma, yüzeyde soğuyan magmadan daha yavaş soğur ve daha büyük kristaller oluşturur. Mesela granit ve gabro gibi.
Mevcut kayaçlar, magma ile temasa geçince ısıdan dolayı erir, doğrudan temasa geçmeyenlerse tamamen erimez ve asıl yapılarını kısmen muhafaza ederler. Bu süreç, asıl yapılarını o derece değiştirir ki yeni bir kayaç tipi ortaya çıkarır - başkalaşmış kayaçlar.
Başka gezegenlerde volkanizma
Volkanizma, sadece Dünya'ya mahsus olmayıp sert kabuğu ve erimiş mantosu olan her gök cisminde olabileceği düşünülmektedir. Böylece etkileri, geçmişinde volkanizma görmüş olan her gök cisminde görünüyor olmalıdır. Yanardağlar, gerçekten de Güneş Sistemi'ndeki başka gök cisimlerinde açık ve net olarak gözlenmiştir. Mars gibilerinde şüphe götürmez bir şekilde eski yanardağlar vardır (en barizi Olympus Mons). Sadece İo'da devam eden patlamalar gözlenmiştir. Tahmim edilebilir ki volkanizmaya başka yıldız sistemlerinde bulunan sert yüzeyli gezegen ve benzeri aylarında da olabilir.
Kaynaklar
- ↑ "Cooling Planets: Some Background: What is volcanism?" (English) (HTML). The Lunar and Planetary Institute, Department of Education and Public Outreach. 2006. ss. 4. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160303221744/http://www.lpi.usra.edu/education/fieldtrips/2006/cooling.pdf. Erişim tarihi: 2012-10-21.
- ↑ "Lecture 8 Animations: How magma rises" (English) (HTML). Cornell University Earth and Atmospheric Sciences. 2005. 24 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160624000224/http://www.eas.cornell.edu/. Erişim tarihi: 2012-10-14. "Magma rises through crust to volcanoes only, if the magma is less dense than the crust."
Ayırca bakınız
Dış bağlantılar
- "Glossary of Volcanic Terms". G. J. Hudak, University of Wisconsin Oshkosh, 2001. 19 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20151219222921/http://www.d.umn.edu:80/~rmorton/ronshome/Volcanology/VolcanicGlossary.htm. Erişim tarihi: 2010-10-21.
- Crumpler, L. S., and Lucas, S. G. (2001). "Volcanoes of New Mexico: An Abbreviated Guide For Non-Specialists". Volcanology in New Mexico. New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin 18: 5–15. 2007-03-21 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20070321022246/http://www.nmnaturalhistory.org/pdf_files/NMvolcanoes.pdf. Erişim tarihi: 2010-10-21.