Yayık
Yayık Han (Azerice: Yayıx, Kazakça: Жайық, Kırgızca: Жайык, Rusça: Дьайык) - Türk ve Altay mitolojisinde Irmak Tanrısı. Cayık (Tayık, Dayık) Han da denir.
Özellikleri
Irmaklardan ve göllerden sorumludur. 17 ırmağın kavuştuğu yerde yaşar.[1] Irmaklara, rüzgarlara ve sulara hükmeder. Kamçısı şimşektir. Büyük Tufandan sonra gökyüzüne çıkmıştır. Su Yılanı veya Su Ejderi kılığına bürünebilir. Yerlerden sular fışkırtır. İnsanları kötülüklerden korur. Dizgini gökkuşağı, kamçısı boz alevdir. Kendisine Yayık Kaldırma adı verilen saçı (cansız nesne kurban etme) törenleri yapılır. İlkbaharda davarların ve atların avuzları (ilk sütleri) ile bulgur karıştırılarak yapılan lapalar ırmaklara saçılır. Göğün üçüncü katında oturur. Şamanlara düşünsel yolculuklarında yardım eder.[2] Koruçı (Korucu / Koruyucu) olarak nitelenir.
Kazak ve Kırgız hikâye ve söylentilerinde Tepegözü kör eden kahramanın adı da "Yayık" (Jayık) olarak geçer. Şaman âyin ve törenlerinde "Yayık Han"ın oldukça önemli bir yeri vardır. Onun görüntüsünü beyaz kumaştan yaparlar. Tölöslerin "Tayık" dedikleri ve yalnız ağır belâlar geldiğinde yakardıkları bu ruhu "Koruçı" olarak tanımladıkları da kaydedilmiştir. Altaylar, ırmaklar taştığı zaman, "Yayık sudan çıktı" derler, çünkü mekanı 17 deniz veya ırmağın kavşağında olan Yayık Han coşup, taşan suların ruhudur ve yeryüzündeki tüm sular ona aittir.[3]
Cayık
Asya Türk lehçelerinde Cayık/Jayık sözcüğü tufan, taşkın anlamlarında kullanılır. genel olarak sel gelmesi, suların yükselmesi, ırmakların ve göllerin taşması demektir. Türk halk kültüründe ve anlatılarda yeryüzünü suların kapladığı “Büyük Tûfan” için kullanılan bir tâbirdir. Bu veyâ benzeri söylenceler yeryüzündeki pek çok kültürde yer alır fakat ilk kez Sümerlerde bahsi geçer. Altayların kökleri çok eski çağlara kadar uzandığı anlaşılan bir söylencesinde sulara hükmeden “Cayık” (Yayık/Jayık) adlı tanrının Tûfan’dan sonra gökyüzüne çıktığı söylenir.
Etimoloji
(Yay/Yaz) kökünden türemiştir. Engin, yaygın veya kurban etmek manalarını taşır. Ayrıca bu kökün yaratmak anlamı da bulunur. Engin, her tarafı kaplayan demektir. Bazı ırmaklara genişliği ve sularının bolluğu nedeniyle bu ad verildiği bilinmektedir. Taşmak anlamını da içerir. Yayılmak fiili ve Yaygın sözcüğü ile aynı kökten türemiştir. Yaratmak ve kurban etmek mânâsı da kökte mevcuttur. Savaş silahı olan Yay kelimesi ile doğrudan bağlantılıdır. Anadolu’da “Yayık” adı verilen ahşap araç sütün yağını çıkarmak veyâ ayran çalkalamak için kullanılır. Dolayısıyla çalkalama, sallama gibi mânâları da ihtivâ eder.
Kaynakça
- ↑ Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)
- ↑ Türk Folklorunda Ölüm, Özlem Ölmez
- ↑ Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, Yurt Yayınevi (Sayfa - 603)