Akifer

Ekonomik olarak önemli miktarda suyu depolayabilen (yüksek permeabiliteli) ve yeterince hızlı taşıyabilen (iletken) geçirimli jeolojik birimlerdir. Akiferler, yer altı sularını tutması ve çekilebilmesi için, yüksek porozite (gözeneklilik) ve permeabiliteye (geçirgenlik) sahip olmalıdır. Pekişmemiş kumlar ve çakıllar, kum taşları, konglomeralar, kireç taşları, dolomitler, bazalt akıntıları, çatlaklı plütonik ve metamorfik kayaçlar akifer olarak nitelendirilen kayaçlardır.

Akitard (yarı geçirimsiz)

Su taşır ve yavaş iletir. Gözenekli ancak yarı geçirimlidir. Örn. siltli kum, killi ince kum

Akifüj (su tutmayan-geçirimsiz)

Boşluksuz olan ya da kısmen boşluklu olduğu halde bu boşlukların su taşıyacak nitelikte olmamasından su bulundurmayan kütlelere akifüj denir. Örneğin; granit, kristalen kayaçlar.

Akiklüd (su tutan fakat geçirimsiz)

Geniş gözeneklilik kapasitesine sahip ve su içeren, fakat suyu bırakmayıp tutan birimlere ise akiklüd denir. Bu birimler akiferleri üstten ve alttan sınırlayarak akifere çeşitli nitelikler (serbest, basınçlı ya da sızdıran) kazandırır. Örneğin; kil-silt

Hidrodinamik koşullara göre akiferler üç’e ayrılır

Serbest (unconfined) akifer

Üzerinde geçirimsiz bir örtü bulunmayan akifere serbest akifer denir. Serbest akifer üst kısmını sınırlayan suyun yüzeyine ise SU TABLASI denir. Bu tip akiferlerde beslenme üstteki tüm yüzey kesimlerden meydana gelir.

Basınçlı (confined) akifer (artezyen)

Bir akifer üstten ve alttan geçirimsiz bir katman (akiklüd) tarafından sınırlanıyorsa artezyen (basınçlı akifer) olarak nitelendirilir. Bu tip akiferlerde beslenme sadece üstteki geçirimsiz birimin olmadığı ya da aşındığı kesimlerden meydana gelir.

Akiferin beslenme alanı üstteki geçirimsiz katmandan daha yüksekte olduğu zaman, beslenme alanındaki su tablası da daha yüksekte olur ve akifer basınç altında kalır. Bu tip akiferlerde açılan sondaj kuyuları içerisinde akiferin beslenme alanı yükseltisine bağlı olarak, yer altısuyu kuyu içerisinde yükselir, bazen de kendi basıncı ile yüzeye fışkırır. Bu tür akifere artezyen akifer, kuyu da artezyen kuyusu olarak tanımlanır.

Bir basınçlı akiferin (artezyen sistemi) gelişmesi için üç jeolojik koşulun bulunması gerekir;

Artezyene kaptif naplar da denilir. Yer altı suyunun iki geçirimsiz birim arasındaki geçirimli birimde oluşturduğu düzeye piezometrik veya potansiyometrik seviye denilir.[1]

Kayaçların içersinde basınçlı akifer oluşabilmesi için ;

  1. Yeterli yağış ve beslenme alanının olması
  2. Gözenek ve çatlakların doğrudan veya dolaylı beslenme alması,
  3. Akiferin altında ve üstünde bulunan geçirimsiz tabakaların permeabilitesinin çok küçük değerlerde olması,
  4. Yer altı jeolojik özelliklerinin (eğim, kıvrım, kırık vb.) biriken suya basınç oluşturabilmesi gibi özellikler gereklidir..[1]

Beslenme alanındaki su tablası yüksekliği ile kuyunun beslenme alanına olan uzaklığı, bir kuyuda artezyen (basınçlı) suyun çıkacağı düzeyi belirler. Akiferde sürtünme olmaz ise, artezyen akiferden gelen kuyu suyu artezyen basınç yüzeyine kadar yükselecektir. Bununla beraber sürtünme, akifer suyunun basıncını bir miktar düşürür ve sonuçta su düzeyi yükselir. Bu olay basınç yüzeyinin eğimli olmasından kaynaklanır.

Dünyada görülen artezyen kaynakları

ABD'de en iyi bilinen artezyen sistemlerinden biri Güney Dakota'dan güneye doğru orta Teksas'a kadar uzanır. Bu sistemdeki suyun büyük kısmından sulamada yararlanılır. Bu artezyen sisteminin akiferi Dakota Kumtaşıdır. Basınçlı akifere örnek olarak Florida akifer sistemini örnek verebiliriz. Burada erime etkisi ile genişlemiş ve birbiriyle bağlantılı olan çok sayıda mağara, kırık yapıları ve diğer açıklıklar barındıran Tersiyer yaşlı karbonat kayaçları bulunur. Bu karbonatlar, beslendikleri eyaletin kuzeybatı ve orta kesimlerinde yüzeye çıkmakta olup daha genç çökellerle üzerlendiği Atlantik ve Körfez kıyılarına doğru eğimlidir. Şeyllerle ara tabakalı olan karbonatlar birlikte basınçlı akifer ve akiklüd serisi oluştururlar. Ayrıca çöllerdeki vahalar da yaygın artezyen kaynaklarıdır

Yarı basınçlı akifer

Alttan ve üstten yarı geçirimli birimle sınırlanan akiferlerdir. Yer altı suyu basıncı atmosferik basınçtan daha yüksektir. O nedenle su tablası yerine piyozometrik düzeyden söz edilir.

Asılı veya tünek (perched) akifer

Serbest akiferin üzerinde doygun olmayan kuşakta mercek şeklindeki geçirimsiz seviyeler üzerindeki gözenekli kısımda yer altı suyunun toplanarak oluşturduğu akifer türüdür.

Üzerindeki su tablasına ise tünek su tablası denir

Akiferin yer altı suyu bilançosu

1. Beslenme unsurları

2. Boşalma unsurları

Kaynakça

  1. 1 2 Erkan Bozkurtoğlu, Orhan Dumlu , H. Tolga Yalçın. İstanbul: Literatür Yayıncılık. ISBN 975-04-0370-3.
This article is issued from Vikipedi - version of the 1/17/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.