Anakronizm

Anakronizm, herhangi bir olay ya da varlığın içinde bulunduğu zaman dilimi (dönem) ile kronolojik açıdan uyumsuz olması. Özellikle edebiyat ve sanatta genellikle eserin geçtiği tarihi döneme ait olmayan varlıkları ve uygulamaları belirtmek için kullanılır.

Yunanca kökenli olan kavram Türkçeye Fransızca anachronisme sözcüğünden geçmiştir.^[1]

Köşe yazarı Emre Aköz, herhangi bir şeyin, kasıtlı veya kasıtsız olarak, başka bir tarihe taşınması demek olan ve bilgi hatalarından çok, dönemler arasındaki zıplamalar anlamına gelen Yunanca kökenli "Anakronizm" sözcüğüne Türkçe bir karşılık bulabilmek için okuyucuları arasında bir soruşturma başlattı, bu arada kendisi de zaman-bozum sözcüğünü önerdi.^[2]

Örnekler

Sinema

• 1987 yapımı Alex Cox filmi Walker'ın konusu 1850'lerde geçmesine rağmen filmin çekildiği yıllarda Nikaragua'da yaşanan benzer olaylara dikkat çekmek için bilerek anakronizme başvurulmuştu. Acid Western türündeki bu filmde 1850'lerin dekorunda zaman zaman görüntüye o yıllarda olmaması gereken Marlboro sigarası paketi, Coca Cola şişesi, Zippo çakmak, Newsweek dergisi vb girer, hatta birdenbire bir Mercedes otomobil ve helikopter ortaya çıkıverir.
• 1999 Türkiye yapımı tarihsel parodi filmi Kahpe Bizans'ta taraflar bir kalenin burcunda kılıçlarla kıyasıya bir mücadele içindeyken üzerlerinden uçak geçer. Oysa uçak Doğu Roma'nın çöküşünden yüzlerce yıl sonra icat edilmiştir. Yine bilerek başvurulan bu anakronizm mizah amaçlıdır.
• Don Siegel'ın Türkiye'de El Torida adıyla gösterilen "Two Mules for Sister Sara" adlı 1971 yapımı filminde Clint Eastwood'un bolca kullandığı bir patlayıcı olan dinamit, filmin konusunun geçtiği yıllarda (1861-1866) henüz kullanıma sunulmamıştı. İsveçli kimyager Alfred Nobel dinamiti 1866'da icat etmiş, 1867'de de patentini almıştı. Filmde dinamitin adı da zikrediliyordu. Oysa isim patenti de buluş patentiyle aynı anda alınmıştı.

Televizyon

• TV dizisi Muhteşem Yüzyıl'da olaylar 1520 ilâ 1566 yılları arasında geçmesine rağmen çok daha sonraki yıllara ait nesneler ve coğrafi adlara yer verilmiştir. Örneğin Pargalı İbrahim Paşa birçok sahnede masa başında çalışırken gösterilmiştir. Oysa Osmanlı Sarayı’na masanın girmesi Abdülmecid’in (1823-1861) saltanatına rastlar^[3]. Sarayın mutfağında aşçı yamağı domates doğrarken gösterilmiştir. Oysa anavatanı Güney ve Orta Amerika olan bu meyve Kristof Kolomb'un Amerika'yı keşfinden sonra Avrupa'da tanınmış ve yetiştirilmeye başlamıştır. Domatesin Osmanlı topraklarına girişi ise 1835’ten sonradır^[3]. Ayrıca, daha eski dönemlerdeki isimleri Karaamid, Amidiye veya Diyar-ı Bekir olan Diyarbakır'dan Muhteşem Yüzyıl'da "Diyarbakır" diye bahsedilmiştir^[4], Kanuni Sultan Süleyman’ın Şehzade Mehmet’i ziyaret için gittiği Manisa Sarayı’nda yerlerde parke olduğu görülmüştür^[5]. Oysa parke (parquet de menuiserie) ilk kez 1684'te Versailles Sarayı'nda ortaya çıkmıştır.

Resim

• İtalyan Barok dönemi ressamı Cesare Gennari'nin Klasik Yunan mitolojisinde yer alan Orfe söylencesiyle ilgili tablosunda bir keman resmedilmiştir. Oysa Keman 16. yüzyıldan önce yoktu.
• 19. yüzyılda yaşamış Romen ressam Constantin Lecca'nın 1506'daki bir olayı resmeden "Moldavyalılar ve Muntenyalılar kardeş oluyorlar" adlı tablosunda görülen bayraklar 19. yüzyılda ortaya çıkmışlardı.
• Leonardo da Vinci'nin 1498 tarihli Son Akşam Yemeği adlı tabloda İsa ve havarileri masada portakal yerken resmedilmişlerdir. Oysa bu meyve Avrupa'ya Hindistan'dan 15. yüzyılda Portekizli tacirler tarafından getirilmişti ve tablonun konusunun geçtiği çağda ve yerde henüz bilinmiyordu.

• 
  Cesare Gennari'nin Klasik Yunan mitolojisinde yer alan Orfe söylencesiyle ilgili tablosunda bir keman resmedilmiştir. Oysa Keman 16. yüzyıldan önce yoktu.
• 
  Constantin Lecca'nın 1506'daki bir olayı resmeden "Moldavyalılar ve Muntenyalılar kardeş oluyorlar" adlı tablosunda görülen bayraklar 16. yüzyılda yoklardı, çok sonra 19. yüzyılda ortaya çıkmışlardır.
• 
  Leonardo da Vinci'nin 1498 tarihli Son Akşam Yemeği adlı tablosunda İsa ve havarileri o tarihte ve o yerde bulunmaması gereken portakal yerken resmedilmişlerdir.

Kaynakça

1. "anakronizm." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 10 Mayıs 2012
2. "'Anakronizm': Okur önerileri" (Türkçe). iyibilgi.com. http://www.iyibilgi.com/artikel.php?artikel_id=28097&do=print. Erişim tarihi: 23 Aralık 2012. 
3. Selahattin Duman. "Bir dizi, bir saray ve boşa geçirilen zaman" (Türkçe). gazetevatan.com. http://haber.gazetevatan.com/Haber/504118/1/Gundem. Erişim tarihi: 5 Ocak 2013. 
4. "Muhteşem Yüzyıl'da şaşırtan hata!" (Türkçe). medyafaresi.com. 27 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20140227065852/http://www.medyafaresi.com:80/haber/88045/televizyon-muhtesem-yuzyilda-sasirtan-hata.html. Erişim tarihi: 5 Ocak 2013. 
5. "Seyircinin gözünden kaçmadı!" (Türkçe). milliyet.com.tr. 10 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20141010185108/http://www.milliyet.com.tr:80/fotogaleri/43502-yasam-seyircinin-gozunden-kacmadi-/5. Erişim tarihi: 5 Ocak 2013.