Avrupa'da Türkleri konu alan operalar
Avrupa'da Türkleri konu alan operalar Avrupa'da klasik anlamıyla opera tanımına uyan ilk yapıt olan Dafne 1594 yılında Floransa'da bir sarayda sahnelenmişti ancak bu eser günümüze kalmamıştır. Günümüzde müziği ve dizeleri elde kalan ilk opera ise 1600'de aynı sarayda sahnelenen Euridice dir[1]. Türkleri konu alan ilk opera olan Kara Mustafa ise 1686 tarihlidir.
Avrupa'da operanın doğumu, 1595'te Padişah III. Murat'ın ölümüyle başlayan Osmanlı İmparatorluğu'nun duraklama dönemine rastlar. İlk Türk operasının bestelenmesi ise Padişah IV. Mehmet zamanında sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paşa'nın 1683'te II. Viyana Kuşatması başarısızlığının üç yıl sonrasına rastlar. Yani bu tarih Osmanlı'nın gerileme döneminin hemen öncesidir. Avrupa'da Türk operalarına ilgi bir süre sonra adeta bir "Türk operaları akımı"na dönüşmüş, 18. yy'da bu akım zirvesine ulaşmış, 19. yüzyılda ise ilgi yavaş yavaş sönmeye başlamıştır[1].
17. yüzyıldan başlayarak yaklaşık 200 yıl boyunca Avrupa'da yazılıp bestelenmiş operalardan Türkleri konu alan ve çoğunun da konusu Türkiye'de geçenlerin sayısı 200'ün üzerindedir. Bunların birçoğu padişahların yaşantıları ile ilgilidir. Bu Osmanlı padişahlarının en başında yirmi kadar Avrupa operasına konu olan Kanuni Sultan Süleyman gelmektedir. Onu on operayla Fatih Sultan Mehmet takip etmektedir. I. Bayezid (Timur'la olan ilişkileri dolayısıyla) 15 kadar operaya konu olmuş, onları sırasıyla Sultan İbrahim, II. Ahmet ve II. Osman takip etmişlerdir. Barbaros Hayreddin de iki operada geçmektedir.
Bu operalardan çoğunda mekân İstanbul ve Padişah sarayları iken 7-8 tanesinde de konu İzmir'de geçmektedir. Operadaki Türk karakterler ise genelde olumlu resmedilmiştir. Bu eserlerdeki Türkler cesur, iyi yürekli, içi dışı bir, duygusal, samimi ve erdemli kişiler olarak gösterilmişlerdir. Ancak bütün bunlara rağmen batıyla olan kültür, din ve töre farklılıkları sonucunda eserin sonunda Türkler ve Avrupalılar asla birleşememişlerdir. Bu eserlerde Türklere karşı alttan alta bir çekingenlik duyulmuş, güçlerinden korkulmaktan ziyade bu güce karşı bir hayranlık beslenmiştir.[2]
Bu operalardan bazıları şunlardır:
| İlk temsil tarihi | İsim | Besteci | Notlar |
|---|---|---|---|
| 1686 | Kara Mustafa | Johann Wolfgang Franck | Türkleri konu alan bilinen ilk opera. İkinci Viyana kuşatmasından 3 yıl sonra bestelenmiş. |
| 1724 | Tamerlano (Timurlenk) | Georg Friedrich Handel | İlk kez Londra'da oynanmış. Metin yazarı Nicolo Haym'dır. Konu Ankara Savaşı'nda geçer. Timur esir aldığı Bayezid'in kızı Asteria'ya aşık olur ama ondan nefret eden Asteria bu aşka cevap vermez. Timur acımasız gösterilirken cesur ve soylu bir lider olarak betimlenen Bayezid sonunda intihar eder. |
| 1732 | Tamerlano | Egidio Romualdo Duni | "Georg Friedrich Handel"in Tamerlano'suyla aynı konuyu işliyor. İtalya'da sahnelenmiş. |
| 1735 | Bajazet (Bayezid) | Antonio Vivaldi | "Georg Friedrich Handel"in Tamerlano'suyla aynı konuyu işliyor. |
| 1735 | Les Indes galantes (İyi Yürekli Hindistanlılar) | Jean-Philippe Rameau | Paris'de "Theatre Opera Royale"'da ilk sahnelenmiştir. Bu eserdeki I. Entree (perde)'nin adı "le Turc généreux (Cömert Türk)" olup konu Mozart'ın "Saraydan Kız Kaçırma" operasına çok benzer. |
| 1760 | Le Cadi Dupé (Aldatılmış Kadı) | Pierre Alexandre Monsigny | Fransa'da bestelenmiş. Konu İstanbul'da geçiyor. |
| 1761 | Le Cadi Dupé (Aldatılmış Kadı) | Christoph Willibald Gluck | Librettosunu Le Monnier yazmış. Güzel bir kızla evleneceğini sanan kadı, muzip çevresi tarafından çirkin bir kadınla evlendirilir. |
| 1764 | Mekke Hacıları | Christoph Willibald Gluck | Viyana'da sahnelenmiştir. Konusu Mozart'ın "Saraydan Kız Kaçırma" operasına çok benzer. |
| 1780 | Zaide | Wolfgang Amadeus Mozart | Metni Andreas Schachtner yazmış. Köle Gomez Sultan Süleyman'ın sarayında cariye Zaide'ye aşık olur ve bir görevlinin yardımıyla kaçarlar. |
| 1782 | Die Entführung aus dem Serail (Saraydan Kız Kaçırma) | Wolfgang Amadeus Mozart | Türkleri konu alan en ünlü operadır. İmparator II. Joseph'in isteğiyle bestelendi ve Viyana saray tiyatrosunda sahnelendi. Konuyu Christoph Fredrich Bretzner yazmış. Avrupalı güzel kız Konstanze, uşağı ve hizmetçisiyle birlikte Türklere tutsak düşer ve Selim Paşa'nın konağına satılır. Nişanlısı Belmont ise peşinden İstanbul'a gelir ve onu konaktan kaçırmaya çalışırken yakalanırlar. Selim Paşa da Konstanz'a aşık olduğu için bu kaçırma girişimini hoş görür, gitmelerine izin verir. |
| 1783 | Loca del Cairo (Kahire Kazı) | Wolfgang Amadeus Mozart | Mozart'ın Türklerle ilgili üçüncü operası. İkinci perdesi yazılamamış, opera yarım kalmıştır. Metnini İtalyan Giambattista Varesco yazmıştır. Tutsak sevgilisini kurtarmak için kaz maketi içine gizlenen genç kaleye girmeyi başarır. |
| 1813 | L'italiana in Algeri (Cezayir'de İtalyan kız) | Gioacchino Rossini | Metin Angelo Annelli'ye ait. Babacan bir adam olan Cezayir Beyi Mustafa, bıktığı karısı Isabella'yı Lindoro adlı bir İtalyan esirle evlendirmek ister, ancak delikanlının İtalya'daki sevgilisi Elvira Cezayir'e doğru yola çıkar ama gemisi batar. Kazadan kurtulan Elvira'yı beğenen Mustafa Bey onunla evlenmek ister. |
| 1814 | Il Turco in İtalia (İtalya'da Bir Türk) | Gioacchino Rossini | Felice Romani metnini yazmış. İlk kez 1914'te Milano'da sahnelenmiş, 1820'de ise Londra'da sansüre takılmış ve uzun yıllar yasaklı kalmış. En son 1950'lerde Maria Callas tarafından tekrar sahneye konmuş, operanın başrolünü de kendisi üstlenmiştir. |
| 1820 | Maometto II (İkinci Mehmed, Fatih Sultan Mehmet ya da Korent'in Kuşatılması) | Gioacchino Rossini | Fatih Sultan Mehmet 1459'da Korent'i kuşattığında kral Kleomene'nin kızı Pamira'yla birbirlerine aşık olurlar. Ancak tercihini ülkesinden yana koyan prenses kuşatmada ölür. |
| ?? | Yanyalı Ali Paşa | Albert Lortzing | Bu opera seria Almanya'da bestelendi. |
| 1846 | Attila | Giuseppe Verdi | Metnini ozan Temistocle Solera yazmıştır. İlk kez Venedik'te sahnelendi. |
| 1872 | Djamileh' Cemile | Georges Bizet | Alfred de Musset'in şiirsel "Namouna" eserinden uyarlanarak librettosu "Louis Galet" tarafından yazilan tek perdelik bu opera ilk kez Paris'te "Opéra Comique"te sahnelendi. Genç zengin Harun esir pazarından aldığı kızlarla gönül eğlendirir, gömlek değiştirir gibi bu kızları değiştirir durur. Fakat son aldığı kız Cemile Harun'a aşik olur ve kurnazlıkla uzun süre evde kalmayı başarır ve sonunda sahibiyle evlenir. |
| 1890 | Prens İgor | Aleksandr Borodin | Prens İgor ve oğlu Viladimir, çıktıkları sefer sırasında Kıpçak Türklerine esir düşerler. Türk başbuğun kızı Konçakovna, Vladimir'e aşık olur. Türk Hanı evliliğe sıcak bakar, Prens İgor'u ebedi barış karşılığında özgür bırakır, İgor önce barışa yanaşmaz ama gençler evlenince o da yumuşar. Barış sağlanmış opera mutlu sonla bitmiştir. |
| 1898 | İstanbul Güzelleri | Alfred Wathall | Amerikalı besteci Wathall'ın eseri. |
| 1920 | Şirin ve Gertrude | Paul Graener | İlk kez Dresden'de oynanmış. Alman soylu Kont von Glerchen İstanbullu Şirin'e aşık olur, ona bekar olduğu yalanını söyleyerek Almanya'ya götürür. Orada kontun evli olduğu ortaya çıkar. Alman karısı Gertrude ile Şirin birlikte çapkın kontu kovarak başkalarıyla evlenirler. |
| 1935 | Paşanın Bahçesinde | John Lawrence Seymour | Amerikalı bestecinin bu trajik operası ilk kez New York'ta Metropolitan sahnesinde oynanmıştır. İstanbul'da geçen operada kıskanç bir Paşanın karısı bir Fransız genciyle köşkün bahçesinde buluşmaktadır. Bir gün Paşaya yakalanacağını anlayan kadın sevgilisini sandığa saklar, durumu anlayan Paşa sandıkla birlikte aşığı diri diri toprağa gömdürür. |
| 1957 | Prens Bayezid | Jan Cikker | Çek bestecinin bu eseri ilk kez Prag'da sahnelendi. |
Kaynakça
- Faruk Yener'in kendi arşivlerinde ve Feridun Altuna'nın Viyana'daki Albertina Müzesi Arşivleri'nde yaptığı araştırmalara dayanan "Türklerde Opera-Operada Türkler" adlı 4 bölümlük yazı dizisi Milliyet Sanat dergisinin 1978 tarihli 299-303. sayılarında yayımlanmıştır.