Cibali Tütün Fabrikası
Koordinatlar: 41°01′29″K 28°57′33″D / 41.02472°K 28.95917°D
.jpg)
Cibali Tütün Fabrikası, İstanbul'un Fatih İlçesinde, bulunduğu Cibali semtiyle aynı adı taşıyan, Haliç kıyısında bina. Bugün Kadir Has Üniversitesi Cibali Kampüsü olarak kullanılmaktadır.
Geçmişi
Anavatanı Amerika olan tütün, 16. yy sonu 17. yy başında Osmanlı ülkesine girmiş, hızla yayılmış ve sonraki yüzyıllar boyunca adım adım tekel konusu olmuştur. 1872'de hazine açığını kapatmak için kurulan tütünde devlet tekelinin İstanbul'daki imtiyazı, yıllığı 3.500 altına Zarifi ve Hristaki Zoğrafos adlı iki bankere verilmiştir. Tütün imalat ve satış tekelini yürütmek üzere İstanbul'da İdare-i İnhisariye-i Duhan kurulmuş; 1876'da devlet borcuna karşılık tütün tekel imtiyazı Galata bankerlerine, 1880'de ise Düyun-ı Umumiye İdaresi'ne bırakılmıştır.
Bu düzenlemeler de tekel gelirlerini artırmayınca 1884'te Girit ve Lübnan dışında, Osmanlı sınırları içinde tütün alım ve imalat rüsumlarını toplama, tütün fabrikası açma imtiyazı 30 yıl süre ile, yıllığı 750.000 altına Osmanlı Bankası, Viyana'da Credit Anstalt ile Berlin'de Banker Blayhrud şirketlerinden kurulu "Müşterek-ül Menfaa İnhisar-ı Duhan-ı Aliyye-i Osmaniye" ve "Reji İdaresi" adı ile bilinen şirkete verilmiştir.
Cibali Tütün Fabrikası bu gelişmelerin sonucunda 1884 yılında II. Abdülhamit tarafından Hovsep Aznavur ve Alexandre Vallaury'ye yaptırıldı.[1] İlk kurulan büyük ana binada önceleri sadece tütün işlemekle yetinilmiş, sigara imalatı 1900'den itibaren başlamıştır. Fransız Reji İdaresi tarafından işletilen fabrika 1925'te millileştirilerek Türk Tekel İdaresi'ne bağlanmıştır.
Cibali Tütün Fabrikası, 1946'da ilk puroyu, 1959'da "Samsun" adı ile ilk filtreli, kokulu, soslu sigarayı üreterek piyasaya vermiştir. 1984'te yeni makineler ithal edilerek puro, 1988'de de pipo tütünü tesisi kurulmuştur. 4 Aralık 1987'de, fabrikanın üç yerinde birden çıkan yangın kısa sürede genişleyerek büyük hasara neden oldu.
10.385 m²'lik bir arsa üzerinde kurulu olan Cibali Tütün Fabrikası, 1994 yılına kadar üretimini sürdürdü. 1995 yılında boşaltılan yapı, daha sonra eğitim kurumu olarak değerlendirilmek üzere Kadir Has Üniversitesi'ne tahsis edildi.[2] 2002 yılında, yaklaşık 1,5 yıllık bir restorasyondan sonra eğitim amaçlı olarak hizmete açıldı.
Toplumsal Değeri ve Edebiyat
Cibali Tütün Fabrikası, adını aldığı Cibali semtinin profilini olduğu kadar toplumsal yapı ve yaşamını da belirlemiştir. Fabrikada her dönem erkek işçiler yanında çok sayıda kadın işçi de çalışmış, İstanbul'da işçiliğin kuşaktan kuşağa geçtiği ender işyerlerinden biri olmuştur. Yine Cibali Tütün Fabrikası 20. yy başlarında, İstanbul işçi hareketleri içinde de grevler, örgütlenme ve işçi sınıfının bilinç düzeyi bakımından önemli bir yere sahipti.
Mahmut Yesari'nin 1927'de yazdığı Çulluk romanının kadın kahramanı Cibali Tütün Fabrikası'nda çalışan genç bir işçi kızdır. Şarkıcı Alpay'ın Fabrika Kızı (1970) adlı şarkısı da buradaki anılardan hareketle yazıldı.
Kaynaklar
- Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c.2, s.429, 1994, İstanbul
- Haydar Kazgan, "Osmanlı Hükümeti'nin Reji Şirketi Karşısındaki Acizliği", Ekonomide Diyalog, Mayıs 1984
- Haydar Kazgan, "İhracata Dönük Sanayiin Geçmiş'teki Başarıları", Ekonomide Diyalog, s. 15, 1984
- Ekmeleddin İhsanoğlu, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, İstanbul, 1992
Kaynakça
- ↑ Haliç'e nazır bir sergi, Milliyet, 13 Haziran 2002.
- ↑ Tütün fabrikasından bilgi fabrikasına..., Milliyet, 5 Mayıs 2002