Dersim ayaklanmaları
| Dersim Ayaklanmaları | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
| Taraflar | |||||||
 Osmanlı İmparatorluğu | Dersim aşiretleri | ||||||
| Komutanlar ve liderler | |||||||
|
Ahmed Muhtar Paşa İsmail Hakkı Paşa Samih Paşa Ali Şefik Paşa Neşet Paşa | Aşiret reisleri | ||||||
Dersim ayaklanmaları, Osmanlı Devleti döneminde Dersim bölgesinde 19. yüzyılın ikinci yarısı ile 20. yüzyıl başlarında çıkmış isyanlara verilen ad.
Osmanlı döneminde yüzyıllarca yurtluk ve ocaklık biçiminde özerk olarak yönetilen Dersim bölgesinde, Tanzimat döneminde aşiret ve beylerin etkinliğini kırmak için Osmanlı devletinin otoritesi sağlanmaya çalışıldı. Bu amaçla 1847’de merkezi Hozat olan Dersim Sancağı kurulmuştur. Bu amaçla Osmanlı devletince Hozat ve Mazgirt'te kışlalar ilan edilmiş, bunun yanı sıra zorunlu askerlik kapsamında Dersim bölgesinde yaşayanları askere almaya çalışmışlar ancak bunda başarılı olunamamıştır. Ayrıca aşiret liderleri ve yerel beylere bölgede umum müdürlüğü, kaymakamlık, askeri görevler verilmesinin yanı sıra bazı aşiret reislerinin sürgüne gönderilmesi de Osmanlı'nın bölgede otoritesinin tesis etmeye yeterli olmamıştır.
1875'te Ahmed Muhtar Paşa tarafından Dersim ve birçok ile mutlak otoriteyi kabul ettirilmeye çalışılması Dersim aşiretleri tarafından kabul edilmedi. Kafkasya'da Rus tehlikesine karşı yönetim doğudaki gücünü Kafkasya konuşlandırmıştı. Haydaran ve Demenan aşiretleri plan kurarak ayaklanmanın çıkacağı zamanı iyi ayarladılar. 93 Harbi'nin çıktığı 1877 yılında ayaklanmayı başlattılar. Ayaklanmacılar Hozat ve Mazgirt'e girerek kışlaları yakıp, şehirlerde tahribata sebep oldular.
Bölge yine sancak olunca özellikle Koçgiri ve Şamuşaklı aşiretleri önderliğinde yeni bir ayaklanma patlak verdi. Bu ayaklanma tam olarak bastırılmadığından sonraki sene Haydaran, Demenan ve Kureyşan aşiretlerinin de katılımıyla ayaklanma büyüdü. Uzun süren çatışmalar sonucunda kazanan yine Dersim aşiretleri oldu. Ve 1895 yılında da sürüp gitti.
- 1892 yılında Koçuşağı ve Şamuşağı aşiretleri birleşerek ayaklanma başlattılar. Ayaklanmayı batırmak üzere Karaballı aşiretinin desteğini alan Ali Şefik Paşa komutasındaki Osmanlı güçleri Amutka mıntıkasına isyancılara zayiat verdirmiş ancak tam olarak yenememiştir. Daha sonra bu aşiretlerle barış yoluna gidilerek isyan sona erdirilmiştir.
1893–1905 yılları arasında Dersim Sancağı'nda küçük çaplı olaylar yaşanmakla birlikte kısmen sakin dönem yaşandı. 1905 yılındaki olaylar üzerine aşiretler üzerine harekete geçilmek istense de sonradan bundan vazgeçilmiştir.
- 1907 yılında Şamuşaklı, Resikli, Koçuşağı ve Kureyşan aşiretleri birleşerek yeni bir ayaklanma çıkardı. Kureyşan aşiretinden Ali Çavuş Kiğı'nın köylerine, Hozat aşiretlerinden Koçuşağı, Şamuşağı, Resikuşağı aşiretleri de Kemah ve Çemişgezek köylerine baskın yapmıştır. 9 Eylül 1907'de Harput Redif Livası kumandanı Neşet Paşa harekata geçmiş ve Hozat aşiretlerine destek veren Ferhatuşağı ve Karaballı aşiretleri geri çekilmeye zorlansa da kış şartları nedeniyle bir sonuç alınamadan harakat sonlandırılmıştır.
- 1908 yılında Karaballı ve Ferhatuşağı aşiretlerinin önderliğinde yeni bir isyan hareketine girilmiştir. 19 Mayıs'ta Diyap Ağa komutasındaki isyancılar Çemizgezek ve Pertek köylerini yağmaladı. Osmanlı askerleri ile Cibranlı aşiretine mensup Hamidiye Alayı'nın Dersim bölgesinde toplanması üzerine Koçuşağı, Şamuşağı ve Resikuşağı aşiretleri dışındakiler isyandan vazgeçmiş, diğer üç aşirete yapılan seferden de kesin bir sonuç alınamamıştır. İkinci Meşrutiyet'in ilanıyla da genel af ilan edilmesiyle isyancılarla bir sulh yoluna gidilmiştir.
- 1909 yılında 4. Ordu komutanı İbrahim Paşa komutasındaki Osmanlı birlikleri Dersim'de harekata başlamıştır. Çoğu aşiret reisi İbrahim Paşa'ya gelerek Osmanlı hükumetine bağlılığını bildirmiş, ancak bağlılık bildirmeyen Haydaranlı aşireti önderliğindeki bazı aşiretler üzerine gidilerek bunlar etkisiz hale getirilmiştir.
- 1911 yılında Haydaran aşireti önderliğinde Keçeluşağı, Baluşağı, Lolanlı ve Abbasuşağı aşiretlerinin isyanında Pülümür civarı tahrip edilmiş, ancak isyancılara yapılan müdahaleden bir sonuç alınamamıştır.
- 1914 yılında Dersim Belediye Başkanının yeğeninin Ferhatuşağı aşireti mensuplarınca öldürülmesi üzerine Osmanlı güçlerinin harekete geçmesi üzerine Ferhaduşağı aşireti isyan etmiş olup, Karaballı, Aşağı Abbas, Abbasuşağı ve Koçuşağı aşiretleri de isyana katılmışlardır. Ferhatuşağı aşireti reisin öldürülmesiyle isyan sona erdirilmiştir.
Aynı yıl içerisinde Kırgan aşiretinin isyanı yaşanmış, Osmanlı güçleri ile Osmanlı yanında yer alan Kavuşağı, Arslanuşağı, Bezgaruşağı ve Yukarıabbasuşağı aşiretlerinin ortak harekatında Kırgan aşireti reisi Süleyman Ağa'nın öldürülmesiyle isyan bastırılmıştır.
- 1916 yılında Halit Paşa komutasındaki Osmanlı güçleri Ferhatuşağı aşiretinin isyanını bastırmıştır. Aynı yıl Kureyşan aşireti reisi Ali Ağa,
Dersim'in doğusundaki bazı aşiretlerle Nazımiye'yi işgal ele geçirdi. Daha sonra aşiretler Dersim'in büyük bir bölümüne hakim oldu. Ruslar'ın savaştan çekilmesinden sonra Galatalı Şevket Bey komutasındaki Osmanlı güçleri bölgedeki aşiretleri etkisiz hale getirdi.
Sonraki yıllarda Kürtlerin bağımsızlık ayaklanmalarına katılmayan Dersim aşiretleri, 1937-1938 yıllarında Dersim İsyanı olarak adlandırılan olaylarda yeniden ayaklandı. Bu isyanı Seyit Rıza gerçekleştirdi. Bu ayaklanma bastırıldıktan sonra Türkiye yönetimini kabul eden aşiretler bir daha ayaklanamamıştır.