Helotlar

Helotlar (Grekçe: εἵλωτες, heílotes) Sparta'nın egemenliği altındaki Lakonia ve Messinia bölgelerindeki halkın çoğunluğunu oluşturan özgür olmayan kesimdir. Antik dönemdeki tam durumları tartışmalıdır. Critias'a göre köle, Pollux'a göre köleyle özgür insan arasında bir konumdadırlar. Toprağa bağlı olan helotlar ekonomik alanda Sparta vatandaşlarını destekler konumdaydılar. Sparta hakimiyetindeki bölgelerde çok kötü davranılan Helotlar dönemsel olarak toplu şekilde cezalandırılmış, işkence edilmiş hatta cezai yaptırım olmadan öldürülmüşlerdir.

Etimoloji

Helot adının kökenlerine dair çok sayıda teori bulunmaktadır. Hellanicus'a göre ismin kökeni Sparta'nın güneyindeki Helos köyünden gelir. Pausanias da bu görüşe destek verse de etimolojik olarak pek değer verilen bir teori değildir.

Dilbilimciler ise kelimenin kökeninin ϝελ-(hel), ἁλίσκομαι (haliskomai) örneğinde olduğu gibi "esir etmek, tutsak etmek" anlamıyla benzediğini öne sürerler. İlk olarak helot olarak tanımlanan halklar incelendiğinde durum daha da karmaşık hale gelir. Theopompus'a göre helotlar Dorlar tarafından istilaya uğrayan Akalar'dan gelmiştir. Ancak bilindiği üzere tüm Akalar helot seviyesine düşürülmemiştir.

Daha modern tarihçilerden Sirakuzalı Antiochus ise helotların Lakonia halkının Sparta tarafında Messinia'ya karşı savaşa katılmadığı için köleleştirildiğini öne sürer.

Toplumsal düzen

Toplumsal konumları

Klēroi

Helotlar genellikle Spartalı vatandaşların hizmetinde olur veya klēroi adı verilen kendilerine ayrılan toprak parçasında çalışırlardı. Antik Yunan tarihçi Plutarkhos Sparta kralı II. Agis'in eşinin hamile olduğu çocuğunun babasının başka birisi olduğunu helot bakıcılarının olduğu bir yerde açıkça söylediğini anlatarak bu kişilere olan itimatın seviyesini bildirir. Helotların diğer özgür olmayan yurttaşlar gibi zanaat ve ticaretle uğraştıkları da görülmüştür.

Toprakla uğraşan helotlardan hasatın (ἀποφορά / apophorá) belirli bir yüzdesini teslim etmeleri istenirdi. Fazla üretim helotlara kalabilirdi. Plutarkhos'a göre helotlar tarafından belirli bir savaşçı ve ailesi için sağlaması gereken tahıl, yağ ve şarap miktarı belirlenmiştir. Tyrtaios ise üretilenin doğrudan yarısına el konulduğunu yazar. Vergilerini verdikten sonra helotların durumu oldukça iyidir. Verimli toprakları işleyen helotlar yılda iki kez hasat yapabilmektedir. Bazılarının özel mülkiyet edinebildiği ve kayık sahibi oldukları bilinmektedir. Çok nadir örneklerde ise özgürlüklerini satın alabildikleri görülmüştür.^[1]

Nüfus

Helotlar fiili olarak aile kabul edilebilen yapıda yaşıyorlardı. Antik Yunan toplumundaki diğer kölelerden farklı olarak aile dağıtılmalarıyla daha az karşılaşıyor ve üreyebildikleir için de sayılarını koruyabiliyorlardı. Zamanla tüm katliam ve savaşlara rağmen sayılarının arttığı ve özgür Spartalı nüfusunu geçtiği bilinir. Helotlar arasında herhangi bir nüfus sayımı yapılmamış olduğu için tam bir veri elde olmasa da Herodot'a göre MÖ 479 yılındaki Plataea Muharebesi sırasında helotların sayısı Spartalıların sayısının yedi katıdır.

Helot kadınlarının Spartalı erkekler tarafından üremek için de kullanıldığı bilinmektedir. Spartalı babadan olma erkek çocuklar Sparta toplumundaki milis kuvvetler için kaynak olarak kullanılmıştır. Helot kadınlarının bu tür ilişkileri onaylayarak mı yoksa zorla mı kabul ettiklerine dair veri bulunmamaktadır.

Özgürlük

Prieneli Myron'a göre helotların özgürlüklerini kazanmaları genel görülen bir olaydı. Özellikle zorlu askeri görevlere gönüllü olmaları istenen helotlara özgürlükleri vaadedilirdi. Askeri seferberlikler döneminde de helotlardan savaşmaları için gönüllü olmaları istendiğinde özgürlükleri vaadedilmiştir. Helotlar özgürlüklerini karşılığını parayla ödeyerek de alabiliyorlardı. Özgürlüğünü almış olan helotlara genellikle "neodamodes" deniliyordu.^[2] Özgürlüğünü almış olan helotların hoplit olarak Spartalı silahlı kuvvetlere alındığı bilinmektedir, bunun birlik disiplini içinde bir sınıfsal farklılığı ortaya çıkardığı ve sistemi olumsuz etkilediğine dair ise veri bulunmamaktadır.

Mothakeler

Sparta toplumunda özgür olsa da yurttaş sayılmayan bir kesim olan "mothake"lerin^[3] çoğunluğunu helotlar oluşturmaktaydı. Spartalı gibi eğitim alan bu kesimin bileşimi hakkında tarihçiler arasında ortak bir görüş yoktur. Özgürleşmiş köle, Spartalıların çocuklarıyla büyümüş ve sonradan özgürleşmiş köle çocukları gibi anlamlara gelebilmektedir.

Spartalılarla ilişkiler

Klasik dönemde Spartalıların toplam nüfusu Helotlarınkine göre oldukça azdır. Thucydides, Sparta kurumlarının ve toplumsal işleyişinin Helotlara karşı güvenlik akıldan çıkartılmadan inşa edildiğini vurgular. Aristo ise Helotları, Spartalıların başına bir felaket gelmesini bekleyen tetikteki düşman olarak tanımlar. Sparta karşıtlığı bilinen Priene'li Myron, Helotların köle olduklarını unutmamaları için sebepsiz yere dövüldüklerini ve aşağılanmaya maruz kaldıklarını söyler. Plutarkhos ise Helotlara zorla yaptırılan uygulamaları anlatarak aşağılamaları detaylandırır.^[4] Yapılan bu uygulamaların ardında ideolojik bir savaş olduğu ve Helotların kendilerini daima ikinci sınıf hissetmelerinin sağlanması olduğu modern tarihçiler tarafından öne sürülmüştür.^[5] Ancak buna rağmen Helotlara karşı örgütlü katliamların yapıldığı da bilinmektedir. MÖ 425 yılında Helotlara yapılan çağrıda savaş için gönüllü oalcaklara özgürlükleri vaadedilmiş, başvuran yaklaşık 2 bin Helot örgütlü bir şekilde ortadan kaldırılmıştır.

Helot ayaklanmaları

Pausanias

Tarihteki ilk kayıt altına alınan Helotların karıştığı ayaklanma girşimi General Pausanias tarafından MÖ 5. yüzyılda başlatılmıştır.^[6] Kendi siyasi çıkarlarını gerçekleştirmek için Helotları kullanmak isteyen Pausanias ayaklanmaya katılmaları koşuluyla Helotlara özgürlüklerini vadetmiştir. Ancak yapılan vaatler imkansız olarak değerlendirildiğinen ve Sparta'nın öfkesini üzerine çekmek istemeyen Helotlar henüz ayaklanma başlamadan Pausanias'ı devlet yetkililerine teslim ederler.

Taenarus

Taenarus Burnu bölgesinde yaşanan katliam Thucydides tarafından kaydedilmiştir. Buna göre Lakonyalılar Sparta'da yaşanan çok büyük bir depremden sonra çok sayıda Helotu sorumlu tutarak kurban etmek üzere katletmişlerdir. Bu olayın MÖ 464 yılındaki büyük depreme atıfta yaptığı düşünülür. Lakonya'da Helotların ayaklandığı ve bundan dolayı cezalandırıldığına dair vb bilgi de yoktur.

Ithome Dağı Ayaklanması

Antik Yunan tarihçilerine göre MÖ 464 Sparta depreminin ardından çeşitli toplumsal olaylar yaşanmıştır. Thucydides'e göre depremin yarattığı kaos ortamını fırsat bilen Helotlar ayaklanmış ve Messinia kıyısındaki Thouria kasabası merkez haline gelmiştir. Bizanslı Stephanus ve Pausanias da benzer bir ayaklanmadan bahseder. Diodorus Siculus ise ayaklanmanın Messinialılar ve Helotlar tarafından çıkartıldığını belirtir. Plutarkhos da bu şekilde görüş belirtir. Plutrakhos Eurotas bölgesindeki Helotların depremi bahane ederek silahsız sandıkları Spartalılara saldırdıklarını, Lakonialıların seferberlik ederek direnişe geçmeleri üzerine Messianalıların desteğiyle Helotların açıktan savaşmaya başladıklarını yazar.

Tüm bu yorumlardan bir sonuca varmak zor olsa da depremin Sparta toplumunu derinden sarstığı görülebilmektedir. Yaşanan olayların ardından Helotların aşağılanmaları artmıştır. sürecin sonunda Atine ile ilişkiler yeniden gerilmiştir. Atina ile yaşanan sınır çarpışmalarında Helotlar Atinalılar tarafından koz oalrak kullanılmak istense de büyük çaplı bir ayaklanma yaşanmamıştır.

Kaynakça

1. MÖ 223 yılında 6 bin helotun kişi başı 500 drahma karşılığında özgürlüklerini aldıkları bilinir. Bu tutar o dönem için oldukça önemli bir meblağdır.
2. Yunanca: νεοδαμώδεις
3. Yunanca: μόθακες
4. Ölümcül tehlikeli olarak addedilen sek şarap içmeye zorlamalar, çeşitli eğlencelerde zorla dans ettirmeler ve zorla aşağılayıcı şarkılar söyletmeler vb.
5. Jean Ducat, Suppléments au Bulletin de Correspondance Hellénique 1990 Les Hilotes (Fransızca) 6 Ocak 2013 tarihinde erişilmiştir
6. Çok başarılı bir Sparta generali olan Pausanias, Platea Muharebesi'nde Sparta birliklerinin komutasını almıştır. Perslerle ittifak yaptığı iddiasıyla cezalandırılmıştır. livius.org sitesinde ilgili makale (İngilizce) 8 Ocak 2013 tarihinde erişilmiştir

Ayrıca bakınız

• III. Köle Savaşı

Dış bağlantılar

• livius.org sitesinde Helotlar (İngilizce) 31 Aralık 2012 tarihinde erişilmiştir