Düzeltme işareti

ˆ Düzeltme işareti
kesme işareti ’  ' ayraçlar [ ]  ( )  { }  ⟨ ⟩ iki nokta : virgül , kısa çizgi - uzun çizgi — üç nokta …  ...  . . . ünlem işareti ! nokta . soru işareti ? tırnak işareti “ ” tek tırnak işareti ‘ ’ noktalı virgül ; eğik çizgi / boşluk ␣ Diğer Tipografik İşaretler ve işareti & yıldız işareti * kuyruklu a @ ters eğik çizgi \ madde işareti • düzeltme işareti ˆ derece ° denden işareti ″ ters ünlem işareti ¡ ters soru işareti ¿ kare işareti # yüzde işareti % paragraf işareti ¶ türev işareti ′ çengel işareti § tilde ~ alt çizgi _ Fikrî mülkiyet telif hakkı simgesi © tescilli marka simgesi ® marka simgesi ™ Para birimi simgeleri $ € ₺ Ayrıca bakınız Diyakritik işaretler

Düzeltme imi ya da düzeltme işareti^[1] (ˆ) ya da şapka işareti^[2][3][4] harflerin üzerine gelerek ses değerlerini incelten bir diyakritik işarettir. Yerine getirdiği işlev nedeniyle uzatma işareti^[5][6][7] adıyla, karıştırılan bir kavram olarak inceltme işareti olarak da adlandırılır. Üzerinde bulunduğu ünlüden önce gelen ünsüz harfi inceltir. Kural oluşturulurken kabul edilen bu durum genel geçer olarak Türkçe diline yerleşmiştir. İnceltme işareti Türkçe, Sırpça, Hırvatça, Esperanto, Fransızca, Norveççe, Rumence, Slovakça, Vietnamca, İskoçça, Portekizce, İtalyanca, Afrikaanca gibi dillerde ve Farsça ve Japonca'nın Latin harflerine aktarılmasında kullanılan diyakritik işaretlerden biridir.

Kullanımı

• Düzeltme imi (ˆ) Türkçe’de yalnızca sesli harflerin üzerine gelir. Harfin uzun okunmasını sağlar. Örneğin: Hala (babanın kızkardeşi) ve Hâlâ (henüz, sürekli). Teknik olarak Türkçe dilinde hiçbir sesli harf incelmez. İnceltme işareti sessiz harfleri incelterek düzeltme yapar. Sesli harflerin üzerine konularak (işaretlenerek) hece uzaması sağlanır.

Alfabetik sıralamalarda kısa ünlüler önce gelir. Örneğin alem kelimesi âlem kelimesinden önce yazılır.

Kullanıldığı harfler

• Â: Türkçe’de kullanılır. Hafif uzun, ince bir a sesidir. Kural olarak bu inceliğin tam olarak sağlanabilmesi için biraz uzatılması gerekir. Örneğin: Kâr, Hâlâ, Kâzım, Nâzım, Âlem, Kâğıt…
• Û: Türkçe’de kullanılır. Hafif uzatılarak okunan ince bir u sesidir. Doğru kullanım için kural olarak biraz uzatılması gerekir. Örneğin: Sükûnet, Mûris, Mûzip, Sûni…
• Î: Türkçe’de kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir i sesidir. Kullanımda İ harfindeki noktanın üzerine işâret koyulması çift noktalama gerektirdiğinden yalnızca düzeltme imi kullanılır, nokta düşer. Örneğin: Millî, Dinî, Çîdem, Dîdem, Îzan, Mîde...
• Ê: Gagavuzca'da kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir e sesidir. Kürtçe ve Zazaca kelimeler de yine yoğun olarak rastlanır. Türkçe’de sâdece birkaç kelimede mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Ancak yine de dilimizdeki bir iki kelimenin okunuşu ile bir fikir edinmemiz mümkündür. Örneğin: Mêmur, Poêtika, Nêyzen, Têlif...
• Ô: Uzatılarak okunan ince bir o sesidir. Normal O sesinden farklıdır. Türkçe’de sâdece birkaç kelimede mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Örneğin: Bôlero, Âlô, Lôkman... (Aslında bu kelimelerin tamamındaki L harfleri dilin ucunun damağa doğru çekilmesiyle çıkarılan ve normal L sesine göre biraz daha ince olan bir sesi gösterir: Ļâℓ̗ , Rôℓ̗ , Gôℓ̗ ...)
• İnceltme işareti, sesli harfleri incelttiği gibi aslında kalın sessiz harfleri de gizli olarak inceltir. Özellikle L harflerinde bu durum çok belirgindir. Örneğin: Ļânet, Ļaℓe, Hâℓ̗â, Hâℓ̗...

Karet (Düzeltme İşareti)

Karet (İngilizce'de "Caret") adını alan Düzeltme işareti (^), bir metin gözden geçirilirken metnin herhangi bir yerinde düzeltme yapılmasını gerektiğini ortaya koyar. Genellikle bir noktalama işaretinin yokluğuna, kelime eksikliğine ya da yarım bırakılmış cümlelere işaret eder. Daha çok kitap, gazete, dergi vs. editörlerince kullanılır. Kesinlikle herhangi bir harfin üzerine eklenmez. İnceltme işaretinin bir türevi olarak görülür ve biribirleriyle bu nedenle karıştırılır. Özetle:

• Caret (^) bir Noktalama işaretidir. Cümle içinde düzeltilecek yeri gösterir.
• Circumflex (ˆ) bir Diyakritik işarettir. Harfin ses değerini değiştirir.

Türkçede kullanımı

Uzatma amaçlı

Â	â
Ấ	ấ
Ầ	ầ
Ẩ	ẩ
Ẫ	ẫ
Ậ	ậ
Ĉ	ĉ
Ḓ	ḓ
Ê	ê
Ḙ	ḙ
Ế	ế
Ề	ề
Ể	ể
Ễ	ễ
Ệ	ệ
Ĝ	ĝ
Ĥ	ĥ
Î	î
Ĵ	ĵ
Ḽ	ḽ
Ṋ	ṋ
Ô	ô
Ố	ố
Ồ	ồ
Ổ	ổ
Ỗ	ỗ
Ộ	ộ
Ŝ	ŝ
Ṱ	ṱ
Û	û
Ṷ	ṷ
Ŵ	ŵ
Ŷ	ŷ
Ẑ	ẑ

• Yazılışları aynı, anlam ve okunuşları farklı olan kelimeleri birbirinden ayırt etmek için okunuşları uzun olan ünlülerin üzerine düzeltme işareti konur.^[1] Ancak bu uzatarak telafuzda bile aslında İnceltme işlevinin de yerine getirilmesi yine sağlanmaktadır. Örneğin:

adem: kendini bi şey sanmak

âdem: Yaratılan ilk insan

adet: Tane

âdet: gelenek, alışkanlık

alem: bayrak, minare ve cami kubbelerinin üstündeki hilâl

âlem: dünya, evren

alim: Bilen

âlim: Bilgin

aşık: eklem kemiği, aşık kemiği

âşık: aşk içinde yanan

hakim: hikmet sahibi

hâkim: yargıç

hal: sebze-meyve satılan yer; çözme, çözülme; tahttan indirme

hâl: durum, vaziyet

hala: babanın kız kardeşi

hâlâ: henüz

şura: şu bölge

şûra: danışma kurulu

• Eğer bu tür bir karışıklık meydana gelmiyorsa düzeltme işareti kullanılmaz.^[1] Örneğin: tarih, cahil, takip, layık.
• Katil (öldürme) ve kadir (değer) kelimeleriyle karışma olasılığı olduğu hâlde katil (a uzun) (öldüren) ve kadir (a uzun) (güçlü) kelimelerinin düzeltme işareti konmadan yazılması yaygınlaşmıştır.^[1]

İnceltme amaçlı

• Arapça ve Farsça kökenli sözcüklerde bulunan ince g, k ünsüzlerinden sonra gelen a, u ünlülerinin üzerine düzeltme işareti konur. Bu düzeltme işareti a, u ünlülerinden önce gelen g, k ünsüzlerinin ince okunmasını sağlar.^[1] Örneğin: dergâh, gâvur, ordugâh, tezgâh, yadigâr, Nigâr; dükkân, hikâye, kâfir, kâğıt, Hakkâri, Kâzım, mahkûm, mekân, mezkûr, sükûn, sükût, kâr, mezkûr, kâbus, rüzgâr, hikâye
• Kişi ve yer adlarında ince l ünsüzünden sonra gelen a ve u ünlüleri de düzeltme işareti ile yazılır.^[1] Örneğin: Halûk, Lâle, Nalân; Balâ, Elâzığ, İslâhiye, Lâdik, Lâpseki
• Cins isimlerde ince l'yi göstermek için düzeltme işareti kullanılmaz.^[1] Örneğin: ahlak, felaket, ilave, kelam, billur, ilaç, lale, lazım, üslup

Nispet i'si

• Nispet i'sinin ismin belirtme hâli ve iyelik eki ile ya da başka bir sözcükle karışabileceği durumlarda nispet i'si üzerine düzeltme işareti konur.^[1]Örneğin:

askerî: askerlikle ilgili (askerî okul)

askeri: "asker"in belirtme hâli (Türk askeri)

dinî: dinle ilgili, dinsel (dinî bilgiler)

dini: "din"in belirtme hâli (İslam dini)

ilmî: ilimle ilgili, bilimsel (ilmî tartışmalar)

ilmi: "ilim"in belirtme hâli (fizik ilmi)

millî: milletle ilgili, ulusal (millî meseleler)

milli: mili olan

resmî: devletin olan, devletle ilgili (resmî kuruluşlar)

resmi: "resim"in belirtme hâli (Atatürk'ün resmi)

• Eğer bu tür bir karışıklık meydana gelmiyorsa düzeltme işareti kullanılmaz.^[1] Örneğin: siyasi, hukuki, insani, iktisadi
• Nispet i'si alan kelimelere Türkçe ekler getirildiğinde düzeltme işareti olduğu gibi kalır.^[1] Örneğin: millîleştirmek, millîlik, resmîleştirmek, resmîlik.

Uzatma İmi (Makron) Benzerliği

Uzatma İmi (ˉ): Üzerine geldiği sesli harfin (inceltilmeden) uzatılmasını sağlayan kısa düz bir çizgidir. Bu harfler özellikle Letoncada kullanılır. Türkçe’deki sesli harflerle örnek verilecek olursa: Tārih, Hākan, İşāret

Kaynakça

• Ricardo M.D. Nolasco. Grammar notes on the national language.
• Henry Sweet (1877) A Handbook of Phonetics.

Dipnotlar

1. Türk Dil Kurumu, Düzeltme işareti
2. Wiktionary - Şapka işareti: TDK'ya atıf yapılarak...
3. Ne Demek? - Şapka işareti
4. Haber alıntısı - "Şapka İşareti" Hiçbir Zaman Kaldırılmadı.
5. Wiktionary - İnceltme işareti: TDK'ya atıf yapılarak...
6. Sözlükçevir - İnceltme işareti
7. Milli Eğitim Bakanlığı - MEGEP - BÜRO YÖNETİMİ VE SEKRETERLİK, F Klavye Kullanımı (Bkz. İnceltme İşareti)

Ayrıca bakınız

• Diyakritik işaretler