Abdullah Cevdet

Dr. Abdullah Cevdet
Doğum Abdullah Cevdet
9 Eylül 1869(1869-09-09)
Arapgir, Malatya, Osmanlı Devleti
Ölüm 29 Kasım 1932 (63 yaşında)
İstanbul, Türkiye
Ölüm sebebi Kalp krizi
Defin yeri Merkezefendi Mezarlığı
Vatandaşlık Osmanlı, Türkiye
Eğitim Tıp
Alma mater İstanbul Askeri Tıp Akademisi
Tanınma nedeni Siyasetçi, düşünür, göz hekimi, şair, çevirmen
Siyasi parti İttihat ve Terakki Fırkası
(1889-1908)
Osmanlı Demokrat Fırkası
(1908-1911)

Abdullah Cevdet Karlıdağ (d. 9 Eylül 1869, Arapgir, Malatya - ö. 29 Kasım 1932, İstanbul), Osmanlı İmparatorluğu ve erken Cumhuriyet döneminde yaşamış Kürt kökenli[1][2][3] siyasetçi, düşünür, göz hekimi, şair ve çevirmen.

Osmanlı ve Türkiye'de Batıcılık akımının önde gelen isimlerinden birisidir. II. Meşrutiyet dönemi düşünce yapısının şekillenmesinde etkili oldu. Sonradan İttihat ve Terakki’ye dönüşecek İttihâd-ı Osmânî Cemiyeti adlı gizli örgütü kuran beş tıbbiyeliden birisi Abdullah Cevdet idi (diğerleri İbrahim Temo, İshak Sükûti, Mehmet Reşit ve Hikmet Emin). Ancak yaşantısı siyasal alanda etkin görevler alarak değil, bir düşünce üreticisi olarak devam etti. Dönemindeki ana düşünce akımlarının çerçevesinde kendine özgü görüşler geliştirerek düşünce tarihinde özel bir yer edindi. Türkiye’nin ilk kadın ve işçi hakları savunucularındandır. Tıp, felsefe, sosyoloji, siyaset alanlarında yetmişten fazla eserin yazarı veya çevirmenidir.

Hayatı

9 Eylül 1869 günü Arapgir'de dünyaya geldi (Kimi kaynaklara göre 1867 doğumludur[1]. Babası Diyarbakır’a birinci tabur kâtiplerinden Hacı Ömer Vasfi Efendi’dir.[4] İlköğrenimini Hozat ve Arapgir’de tamamladıktan sonra ailesiyle Harput’a gitti. 1885’te Ma‘mûretülazîz (Elazığ) Askerî Rüşdiyesi’nden mezun oldu.

On beş yaşında İstanbul’a giderek Kuleli Askeri Tıbbiye İdadisi'ne girdi. Üç yıl sonra mezun oldu ve eğitimine Askeri Tıbbiye'ye devam etti.

Tıbbiye yılları

Tıbbiyedeki öğrenciliği sırasında okulda hakim olan biyolojik materyalist eğilimlerden etkilendi.[5][6]. Ludwig Büchner’e ait kendisini çok etkileyen “Kraft und Stoff” adlı kitabın bir bölümünü biyolojik materyalist görüşleri herkesin anlayacağı bir dille anlattığı için “Fizyolociya-i Tefekkür” (1890) adıyla Türkçeye çevirdi. Onun çevirilerini hedef alan çeşitli reddiyeler kaleme alındı.[4]. Aynı yıl beyin fonksiyonları üstüne “Dimağ” adlı kitabı yayımladı. Ertesi yıl İslâm âlimleriyle biyolojik materyalist filozofların fikirlerini bağdaştırmaya çalışan “Fünûn ve Felsefe” adlı çalışmasının ilk taslağını hazırladı. Okuldaki son yılında biyolojik materyalizm ve beyin fonksiyonları üzerine “Fizyolociya ve Hıfz-ı Sıhhat-i Dimâğ” ve “Melekât-ı Akliyye” adlı iki kitap daha yayımlayan Abdullah Cevdet, aynı konular üzerinde Maârif, Musavver Cihan ve Resimli Kitab mecmualarında makaleler yazdı.

Felsefi fikirlerin topuma ancak siyaset aracılığı ile aktarabileceğini düşünüyordu.[4] Bu düşünceyle çeşitli siyasi hareketlerin içinde yer aldı. 1889’da dört arkadaşı ile birlikte “İttihad-i Osmani Cemiyeti” adlı bir örgüt kurdu[6]. Sonradan İttihat ve Terakki’ye dönüşen bu cemiyet 1908 Devrimi’ne önayak olmuş, 1918’e kadar devlet yönetimine egemen olmuştur. II. Abdülhamit’e karşı yürütülen propagandanın önde gelen isimlerinden biri olan[7] Abdullah Cevdet, siyasal faaliyetleri nedeniyle öğrenimi boyunca birkaç kez tutuklandı, bir süre okuldan uzaklaştırıldı[6].

Tıbbiye’deki öğrenciliği sırasında edebiyatla da ilgilendi ve Abdülhak Hamid'in isteğine uyarak şiirlerini kitap haline getirdi[8]. Ömer Cevdet adıyla yayımladığı bu ilk eserlerinde özellikle Namık Kemal, Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hamid ve Halit Ziya'nın etkileri sezilir[8]. 1890 yılında yayımladığı ilk şiir kitabı Hiç’ten sonra Tuluat (1891) ve Masumiyet (1893) adlı şiir kitaplarını da yayımlamıştır.

Temmuz 1894’te tıp öğrenimini tamamladı, göz hekimi oldu.

Sürgün Yılları

El yazısı ve imzası

‎

Okulu bitirdikten sonra İstanbul’da Haydarpaşa Numune Hastanesi’nde göreve başladı[6]. Kolera salgını nedeniyle aynı yıl Kasım ayında geçici görevle Diyarbakır’a gönderildi[9]; İttihat ve Terakki’nin Diyarbakır şubesini kurdu. Bu şehirde bulunduğu sırada Mehmet Ziya Bey (Gökalp)’in intihar girişiminde ilk müdahale eden ve onu kurtaran kişi oldu[10][11]; örgüte girmesini sağladı[6].

Bu arada Büchner'in Natur und Geist adlı eserini Goril adıyla çevirdi. Eseri, “Hikmet Müslümanın kayıp malıdır” hadisiyle sundu.[4]

1895'te İstanbul’a döndüğünde İttihatçı hareketleri tehlikeli görüldüğünden bozgunculukla suçlanarak tutuklandı ve başkentten uzaklaşması için Trablusgarp Merkez Hastanesi'nin göz hekimliğine getirildi[8]. Fakat cemiyet adına çalışmalarına orada da devam etti. Bir buçuk yıl görev yaptıktan sonra hapsedildi[12] Dört ay sonra serbest bırakıldığında[12], Fizan'a sürülmesinin kararlaştırıldığını öğrenince, önce Tunus'a kaçtı; oradan 1897 yılında Fransa'ya geçti.

İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin iki gruba ayrıldığını, Mizancı Murat ve arkadaşlarının Serhafiye Ahmed Celâleddin Paşa arasında imzalanan anlaşma gereğince İstanbul’a geri döndüğünü gördü. Cenevre'ye geçerek Tunalı Hilmi ve Dr. Çerkez Mehmet Reşit gibi Jön Türklerle buluştu[8]. İkiye bölünen Jön Türkler’den Ahmet Rıza Bey grubuna katıldı[6]. İshak Sükûti ile birlikte derneğin yayın organı olan Osmanlı gazetesini Türkçe - Fransızca olarak çıkardı ve istibdat karşıtı yazılar yazdı[12]. Batı eserlerinden çeviriler yaptı; çevirdiği yapıtlar arasında Schiller’in Giyom Tell adlı yapıtı vardır. Bu esere yazdığı önsözü daha sonra “İki Emel” adıyla kitap olarak yayımladı. Ayrıca Vittorio Alfieri’nin, "Della Tirannide"(1789) adlı kitabını, "İstibdad” adıyla çevirdi[6]. Cenevre’de yayınladığı şiir kitaplarından birisi olan "Kahriyat " adlı eserinde sanat kaygısından ziyade siyasi özlemlerle kaleme alınmış özgürlük, vatan sevgisi temalı olan ve hemen hemen hepsi II. Abdülhamid hakkında olan, onu hürriyet düşmanlığı ile suçlayan şiirlere yer verdi[5].

Yayımladığı yazılardan rahatsız olan padişah Abdülhamit, siyasi yazılar yazmaması ve İstanbul’a dönmemesi koşuluyla kendisini Viyana elçilik doktorluğuna atamayı önerince teklifi kabul etti. Onun Abdülhamit’e jurnalcilik yaptığı ve gazeteyi kapatıp Viyana’da doktorluğu kabul etmesinin bunun kanıtı olduğu öne sürülmüştür[12]; öte yandan diğer yayın çalışmalarını sürdürebilmek için gazeteyi kapatmaları karşılığında alacakları parayı kabul ettikleri de iddia edilir[6]. 1903’e kadar Viyana sefareti tabipliğini sürdürdü. Bu görevi sırasında belirli ölçüde muhalefete devam etse da daha çok şiirle meşgul oldu ve sembolist şiir çevrelerinde ilgiyle karşılanan kitaplar yayımladı.[5]

Siyasî faaliyetlerini gizlice devam ettirdiğini saraya bildiren büyükelçi Mahmut Nedim Paşa’yı tokatlaması üzerine 1903’te Avusturya’dan sınırdışı edildi[6][12]. Cenevre’ye dönerek Ethem Ruhi Bey ile buluştu; Osmanlı İttihat ve İnkılap Cemiyeti’ni kurdu ve örgütün yayın organı olarak yeniden Osmanlı gazetesini çıkardı.

İçtihat

1904’te İçtihat adlı bir basımevi kurdu. Basımevinde batılılaşma yanlısı eserler bastı, İçtihat adlı bir dergi çıkardı. 1904 yılından öldüğü 1932 yılına kadar dönem dönem kesintiye uğramakla birlikte İçtihad’ı çağrıştıran Cehd, İşhâd, İştihâd, Âlem, Eski İçtihad isimleri altında Cenevre, Mısır ve İstanbul’da bu dergiyi yayımlamayı sürdürmüştür[13]

Abdullah Cevdet, 1905’te Cenevre’de kısa bir süre görüşme imkânı bulduğu Mısırlı reformist din alimi Muhammed Abduh’un fikirlerinden etkilendi. Aynı yıl Osmanlı hükümetinin baskısı sonucu İsviçre hükümeti kendisini sınırdışı ettiğinde, basımevini Kahire’ye taşıdı[12].

Kahire’de Teşebbüs-ü Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nin önemli bir üyesi haline geldi. 1906’da başlayan ve bazı vergilerin kaldırılması ile birlikte meşrutiyet talebini de dile getiren Erzurum ayaklanmasını destekleyen yazılar yazdı[6]. Meşrutiyet ilan edildiğinde hemen yurda dönmedi, bir süre daha Mısır’da kaldı.

Doğu ile Batı arasında düşünce alışverişi yaratmayı amaçlıyordu. Bu amaç çerçevesinde Sadi, Mevlana ve Hayyam'ın yanı sıra Shakespeare, Schiller, Byron'dan çeviriler yapmaya başladı. 1908’de Reinhardt Dozy’nin Essai sur l'Histoire de l'Islamisme (İslamcılığın Tarihi Üzerine Deneme) adlı iki ciltlik eserini "Tarih-i İslamiye" başlığı ile çevirip yayımladı. İslam’ı ve İslam peygamberini çok ağır biçimde eleştiren bu kitap, Osmanlı kamuoyunda büyük infiale yol açtı; Şubat 1910'da yasaklandı, toplatıldı[14] ve mevcut nüshalar Galata Köprüsü'nden atılarak yok edildi. Abdullah Cevdet ise eseri Müslüman tarihçilerin Dozy'nin yanlışlıklarını düzeltmelerine imkan tanımak için çevirdiğini iddia etti[14].

Yurda Dönüş ve Mütareke Yılları

1910’da İstanbul’a döndü. Kendi matbaası İçtihad Evi’ni kurdu. "Kütüphane-i İçtihad" dizisini yayımladı[6]. İçtihat dergisini 24. sayıdan itibaren çıkarmayı sürdürdü. Cağaolu’ndaki evi aydınların sık sık gelip gittikleri, tartıştıkları bir mekân halini aldı ve bu özelliği, Abdullah Cevdet’in ölümüne kadar sürdü.

İttihat ve Terakki yönetimine karşı eleştirel tutumu nedeniyle baskılara maruz kalan Abdullah Cevdet, 1914’te basımı durdurmak zorunda kalmıştı. Bir süre İkdam gazetesinde imzasız başyazılar yazdı. İşgal yıllarında Sadrazam Damat Ferit Paşa tarafından Sıhhiye Genel Müdürlüğü’ne atanan Abdullah Cevdet, kadınlara ilk kez genelev vesikası verilmesi uygulamasını başlatınca halktan gelen tepki üzerine görevden alındı. İngiliz Muhipler Cemiyeti’nin kuruluşunda rol oynadı, Kürt Teali Cemiyeti’nde de çalıştı[6]. “Seçkin” insanların yetişmesine yönelik bir eğitimi ve biyolojik materyalizmi savunan Abdullah Cevdet, daha Cumhuriyet kurulmadan yıllar önce Latin harflerine geçilmesi gerektiğini vurguladı ve kadın hakları konusundaki görüşleriyle dikkat çekti. Bahailik konusunda hazırladığı yazı dizisi ile dini çevrelerin tepkisini çekti, kovuşturmaya uğradı.

I. Dünya Savaşı Sonrası

İşgal yıllarındaki İngiliz yanlısı tutumu ve Kürt milliyetçisi örgütlerde yer almasından dolayı I. Dünya Savaşı sonrasında siyasal iktidarın gözünden düşmüştü. Cumhuriyet döneminde hakkında “devlet hizmetinde ömürboyu görev almama” kararı verildi[6]. Yaşamının geri kalanını şiir kitapları yazarak, çeviri yaparak ve İçtihad’ı yayımlayarak geçirdi. Shakespeare'den Mevlana ve Ömer Hayyam'a uzanan ilgilerini çeviriler yoluyla ortaya koydu.

Cumhuriyetin ilk yıllarında Cevat Paşa’nın Elazığ milletvekilliğinden çekilmesi üzerine onun yerine meclise girmesi söz konusu olduysa da 1925’te tarımı geliştirmek üzere göçmen getirilmesine ilişkin sözleri nedeniyle “damızlık adam getirmek istiyor” şeklinde söylenti çıkarılınca siyasetle ilişkisini kesti[15] .

1928 yılında Cumhurbaşkanı Atatürk’ün isteğiyle Fransız filozof Jean Meslier’nin kaleme aldığı din eleştirisi kitabını çevirdi; eser, "Akl-ı Selim" adıyla Devlet Matbaası’nda, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları arasında yayımlandı[16]. 1931 yılında şiirlerini Karlıdağ’dan Ses adıyla kitaplaştırdı[13].

29 Kasım 1932’de İstanbul’da kalp krizinden hayatını kaybetti. Dinsizlikle suçlanan Abdullah Cevdet'in Ayasofya Camii’ne getirilen cenazesi sahipsiz kalmış, cenaze namazının kılınmaması gerektiği ifade edilmişse de Peyami Safa’nın ricası üzerine namazı kılınmış, birkaç belediye görevlisi tarafından Merkezefendi Mezarlığı’na gömülmüştür[17]. Burhan Bozgeyik’in "Meşhurların Son Anları" adlı kitabından ise cemaatin namazını kılmadığı ve cenazesini taşıyacak araba bulunmadığını, Fener Rum Patrikhanesi’nden araba istenerek haç sembollü araba ile mezarlığa götürülerek birkaç belediye görevlisince gömüldüğü anlatılmaktadır.

Eserleri

Şiir kitapları

Mensur kitabı

Düşünce eserleri

Çevirileri

Kaynakça

  1. 1 2 Alpay, Yalın. "A Glimpse into the first racist approcah in the Ottoman Empire: The "Scientific" racisim of Abdullah Cevdet". İstanbul. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=7d53ed97e31a8bd343165919e7dff23b4d80b439b0c1d53d96c6512100d70adf8ce68e7d3257b8d2a3aa6d5f0ed774a7. Erişim tarihi: 18 Aralık 2015.
  2. ↑ Jön Türk'lükten, Jin Kürt'lüğe. Rasim Giresunlu, Ufuk Ötesi.
  3. ↑ Abdullah Cevdet, Hüseyin Akar.
  4. 1 2 3 4 Çebi, İsmail. "Dr. Abdullah Cevdet'in düşüncesinde madde anlayışı". https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=7d53ed97e31a8bd3e031db4041bf44db0c30feadc546b10462fb3c58a06d3edf2ba9b86d06337221. Erişim tarihi: 12 Ağustos 2015.
  5. 1 2 3 Hanioğlu, M. Şükrü. "Abdullah Cevdet". http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c01/c010099.pdf. Erişim tarihi: 18 Aralık 2015.
  6. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Hüseyin Akar, Dersim’den Portreler: Abdullah Cevdet, Akarhuseyin.com sitesi, Erişim Tarihi:20.07.2011
  7. ↑ Demir, Osman. "Doktor Abdullah Cevdet’te Din Algısı". https://www.academia.edu/attachments/30387570/download_file?st=MTQ1MDQ0MzAyNSw4OC4yNTAuMjUzLjkyLDQyNjE0NjI%3D&s=swp-toolbar. Erişim tarihi: 18 Aralık 2015.
  8. 1 2 3 4 Abdullah Cevdet (Karlıdağ) , Kenthaber.com Arapgir-Malatya İz bırakanlar Sayfası, Erişim tarihi: 20.07.2011
  9. ↑ Zeynep Çamsoy, Milli Mücadele Döneminde Kürdistan Teali Cemiyeti, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007
  10. ↑ Zeki Arıkan, Dr. Abdullah Cevdet, Radikal gazetesi, 26.02.2006
  11. ↑ Zeki Arıkan, Gazi Paşa ile İki Saat Görüştük, Toplumsal Tarih Dergisi, Nisan 2005, Sayı 136
  12. 1 2 3 4 5 6 Sosyoloji.com.tr sitesi Abdullah Cevdet Sayfası, Erişim tarihi:20.07.2011
  13. 1 2 Oğuzhan Saygılı, Abdullah Cevdet’in Doğru Anlaşılabilmesine Doğru
  14. 1 2 Hilmi Yavuz, Dozy, İslam Tarihi ve Abdullah Cevdet(1), Zaman gazetesi, 01 Kasım 2006
  15. ↑ Sefa Kaplan, Tarım İşçisi Getirelim Dedi, Damızlık İstiyor Diye Yazdılar, Hürriyet gazetesi, 17.08.2005
  16. ↑ Kaynak Yayınları
  17. ↑ Yazarmezar.com sitesi Abdullah Cevdet sayfası, Erişim tarihi: 20.07.2011

Dış bağlantılar

This article is issued from Vikipedi - version of the 11/25/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.