Arpa

Arpa
Arpa
Bilimsel sınıflandırma
Üst âlem: Eukarya Âlem: Plantae (Bitkiler) Alt âlem: Tracheobionta (Damarlı bitkiler) Üst bölüm: Spermatophyta (Tohumlu bitkiler) Bölüm: Magnoliophyta (Kapalı tohumlular) Sınıf: Liliopsida (Tek çenekliler) Alt sınıf: Commelinidae Takım: Poales Familya: Poaceae (Buğdaygiller) Alt familya: Pooideae Oymak: Triticeae Cins: Hordeum L.
Türler
32 tür.
Dış bağlantılar
Wikimedia Commons'ta Arpa ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur. Wikispecies'te Arpa ile ilgili detaylı taksonomi bilgileri bulunur.

Arpa (Hordeum vulgare L.) buğdaygillerden taneleri malt ve yem olarak kullanılan önemli bir tahıl bitkisidir. Tarih öncesi devirlerdeki en önemli kültür bitkilerinden biri olmakla birlikte, ekonomik önemi olan bitkilerin başında gelmektedir.^[1][2][3] Yaklaşık 10.500 yıl önce, bugünkü İsrail, Ürdün, Lübnan, batı Suriye, batı İran, Irak ile güneydoğu Türkiye’yi kapsayan ve Bereketli Hilal olarak isimlendirilen bölgede kültüre alındığı bilinmektedir.^{[3][4][5][6][7][8][9][10]} O zamanlarda ekimi yapılmakta olan arpa, bugün yabani arpa (Hordeum vulgare L. ssp. spontaneum (K. Koch.) Thell.) olarak da bilinen ve ilk defa Türkiye’de keşfedilmiş olan bir alt türdür. Bu alt türü, insanlar en az 18.000–19.000 yıldan beri, önemli bir besin kaynağı olarak kullanmaktadırlar.^{[2][3][4][8][9]} İnsanlar arpayı 10.000 yıl öncesinde Orta Doğu’dan başlayarak, 2.000 yıl öncesinde Çin’e kadar, dünyanın farklı yerlerinde ıslah etmişler böylece bugün kullandığımız arpayı (Hordeum vulgare ssp. vulgare L.) elde etmişlerdir.^{[2][3][4][10][11][12]}

Dünyada, tahıllar arasında üretimde mısır, buğday ve pirinçten sonra 4. sırada yer alan arpa, Türkiye’de ise buğdaydan sonra ikinci sıradadır. 2008’de dünya genelinde toplam üretimi 157.644.721 ton olup, 2009 yılı itibarı ile Türkiye 7.4 milyon ton üretim ile 6. sıradadır^[13]. Üretimde başı çeken ülkeler sırasıyla, Rusya, Ukrayna, Fransa, Almanya, Kanada ve İspanya’dır. Arpanın ekimi dünyada 56.774.297 hektarlık alana yapılmaktadır.^{[10][12][14][15]}

Arpa neolitik dönemden itibaren milyonlarca insan tarafından önemli bir besin kaynağı olarak tüketilmiş olsa da, bugün daha çok hayvan yemi ve bira yapımında kullanılmaktadır. 1980’lerde Avrupa ve Amerika’da besin değerinin anlaşılmasıyla gıda sektörüne yeniden girmiştir. Ancak, Asya ve kuzey Afrika’daki bazı kültürlerde arpanın gıda sektöründeki yeri eski çağlardan beri değişmemiştir. Bunun yanı sıra, buğdayın ekilemediği kutup bölgelerinde ve yüksek dağlık bölgelerde arpa ekilerek besin maddesi olarak kullanılmaktadır. Bugün dünyada ekimi yapılan arpanın % 65’i hayvan yemi olarak, % 33’ü maltlık olarak bira ve viski yapımı ile biyodizel üretiminde, % 2’si de insan besini olarak gıda endüstrisinde kullanılmaktadır. Türkiye'de ise tüketimin % 90’ı hayvan yemi olarak, kalan kısmı maltlık olarak bira sanayinde ve gıda endüstrisinde kullanılmaktadır. Gıda endüstrisinde kullanılan oran çok düşük olup, bira sanayinde kullanılan oran her geçen yıl artmaktadır.^{[5][6][7][9][10][12][16]}

Hayvan yemi olarak kullanılan arpalarda protein oranının fazla olması gerekmektedir. Kavuzun fazla olması besleyicilik değerini düşürür. Bu nedenle, protein değeri yüksek ve kavuzca yoksul olan altı sıralı arpa, yemlik arpa olarak kullanmaktadırlar. Biralık arpalarda ise protein oranının düşük olması istenmektedir (% 9 – 10,5). Bu amaçla, bira üretimi için gerekli olan malt iki sıralı beyaz arpalardan elde edilir ^[17]

Dilimizde arpa sözcüğüne ilk olarak, IX. yüzyıldan kalma Karabalgasun yazıtında rastlanmıştır ve Türkçe’de hem “bitki (Hordeum vulgare L.)” hem de “bu bitkinin ürünü olan tahıl” olmak üzere iki ayrı anlamda kullanılmaktadır.^[18][19] Arpa, tarih boyunca maruz kaldığı gerek ıslah çalışmaları gerekse doğal seleksiyonlar sonucunda, tarımsal üretimini kolaylaştıracak fenotipik özellikler kazanmıştır.^[9] Bu fenotipik özelliklerin yanında, erken olgunlaşma ve stres koşullarına yüksek oranda uyum sağlayabilme gibi nitelikleri, kutuplardan ekvatoral bölgelere kadar tüm dünya çapında, ekime uygun bir ürün olmasını sağlamıştır. Bu stres koşulları, çok soğuk ve sert iklimleri, kuraklığı, alkali ve tuzlu topraklarda yetişmeyi kapsamaktadır.^[6] Bugün arpa, kuzey kutbundan tropik bölgelere, her türlü iklim koşulları altında yaygın bir şekilde ekili olmakla birlikte, ılıman bölge tarım ekonomilerinde kilit rol oynamaktadır. Bunun yanı sıra, yabani arpanın aşırı iklim koşullarına uyum sağlayabilme yeteneği ve henüz açığa çıkmamış olası uyum yeteneği göz önüne alındığında, gelecekte arpanın germplazm kaynaklarına başvurularak bu potansiyellerin kullanılabileceği düşünülmektedir.^[7]

Kısa yaşam döngüsü, tek yıllık bir bitki olması ve genomunun yedi çift kromozomdan oluşması, arpayı moleküler çalışmalar için önemli bir model bitki yapmaktadır. Fizyolojik, morfolojik ve genetik açıdan büyük çeşitlilik göstermesi, geniş ölçüde genetik stokların ve haritaların bulunması ve kendi kendine döllenebilmesi sayesinde çok yönlü testlerin uygulanabilmesi, arpanın fizyolojik ve moleküler çalışmalar için önemini daha da arttırmaktadır.^{[7][10][12][20][21][22][23]}

Kaynakça

1. Aslıhan Temel, Gönül Kartal, Nermin Gözükırmızı (2008). "Genetic and Epigenetic Variations in Barley Calli Cultures". Biotechnology and Biotechnology Equipment 22 (4): 911–914. 
2. Daisuke Saisho and Michael D. Purugganan (2007). "Molecular Phylogeography of Domesticated Barley Traces Expansion of Agriculture in the Old World". Genetics 177: 1765–1776. 
3. A. Badr, K. Müller, R. Schäfer-Pregl, H. El Rabey, S. Effgen, H. H. Ibrahim, C. Pozzi, W. Rohde, and F. Salamini (2000). "On the Origin and Domestication History of Barley (Hordeum vulgare)". Molecular Biology and Evolution 17 (4): 499-510. 
4. SALAMINI, F., ÖZKAN, H., BRANDOLINI, A., SCHÄFER-PREGL, R. and MARTIN, W., 2002, Genetics and Geography of Wild Cereal Domestication in the Near East, Nature Reviews Genetics, 3, 429-441.
5. BAIK, B.K., ULRICH, S.E., 2008, Barley for Food: Characteristics, Improvement, and Renewed Interest, Journal of Cereal Science, 48, 233–242.
6. SCHULTE, D., CLOSE, T.J., GRANER, A., LANGRIDGE, P., MATSUMOTO, T., MUEHLBAUER, G., SATO, K., SCHULMAN, A.H., WAUGH, R., WISE, R.P. and STEIN, N., 2009, The International Barley Sequencing Consortium–At the Treshold of Efficient Access to the Barley Genome, Plant Physiology, 149, 142-147.
7. International Barley Sequencing Consortium
8. SHAKHATREH, Y., HADDAH, N., ALRABABAH, M., GRANDO, S., CECCARELLI, S., 2009, Phenotipic Diversity in Wild Barley (Hordeum vulgare L. ssp. spontaneum (C. Koch) Thell.) Accessions Collected in Jordan, Genetic Resources amd Crop Evolution, Basımda.
9. POURKHEIRANDISH, M. and KOMATSUDA, T., 2007, The Importance of Barley Genetics and Domestication in a Global Perspective, Annals of Botany, 100 (7), 999-1008.
10. Barley Intro
11. HAMAT, H., 1999, Isırgan (Urtica dioica L.) ve Arpa (Hordeum vulgare L.) Bitkilerinden Elde Edilen Ekstrelerin Bitkisel Tümörler Üzerine Etkilerinin Araştırılması, Yüksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul Üniversitesi.
12. FORSTER, B.P., ELLIS, R.P., THOMAS., W.T.B., NEWTON, A.C., TUBEROSA, R., THIS, D., EL-ENEIN, R.A., BAHRİ, M.H. and BEN SALEM, M., 2000, The Development and Application of Molecular Markers for Abiotic Stress Tolerance In Barley, Journal of Experimental Botany, 51 (342), 19-27.
13. http://en.wikipedia.org/wiki/Barley#Production
14. FAO
15. LYONS, M., CARDLE, L., ROSTOKS, N., WAUGH, R., FLAVELL, A.J., 2008, Isolation, Analysis and Marker Utility of Novel Miniature Inverted Repeat Transposable Elements From the Barley Genome, Molecular Genetics and Genomics, 280, 275-285.
16. CHO, S., DREHER, M., 2001, Handbook of Dietary Fiber, CRC, New York, 082-4789-601.
17. Selçuklu Ziraat Odası
18. NİŞANYAN, S., 2004, Sözlerin Soyağacı, 3. edisyon, ADAM, İstanbul, 975-4187-436.
19. Büyük Türkçe Sözlük
20. RODRIGUEZ, M., O’SULLIVAN, D., DONINI, P., PAPA, R., CHIAPPARINO, E., LEIGH, F. and ATTENE, G., 2006, Integration of Retrotransposons-Based Markers In a Linkage Map of Barley, Molecular Breeding, 17, 173-184.
21. KOORNNEEF, M., ALONSO-BLANCO, C. and PEETERS, A.J.M., 1997, Genetic Approaches in Plant Physiology, New Phytologist, 137, 1-8.
22. CASTIGLIONE, M.R., VENORA, G., RAVALLI, C., STOILOV, L., GECHEFF, K., CREMONINI, R., 2008, DNA Methylation and Chromosomal Rearrangements in Reconstructed Karyotypes of Hordeum vulgare L., Protoplasma, 232, 215-222.
23. DOLEŽEL, J., KUBALÁKOVÁ, M., PAUX, E., BARTOŠ, J. and FEUILLET, C., 2007, Chromose-Based Genomics in the Cereals, Chromosome Research, 15, 51-66.