Kütahya Sancağı

Osmanlı Devleti'nde Anadolu Beylerleyliği on dört sancaktan oluşuyordu. 1451'den önce Ankara ve 1451'den sonra eyalet merkezi olan Kütahya'ya "Paşa Sancağı" denirdi. Kütahya Sancağı'na bağlı kazaların adedi zaman zaman değişmiştir. Bir zamanlar otuz kazaya sahip iken yirmi beşe, daha sonra on sekiz ve on altıya düşmüştür. Kazaların isimleri şunlardır:[1] Kütahya, Uşak, Eğrigöz (Emet), Gediz, Tavşanlı, Güre[2], İnay, Eşme, Sirke[3], Silinti[4], Homa[5], Dazkırı, Baklan, Dağardı[6], Banaz, Çal, Şeyhlu[7], Geyikler, Kula, Çarşamba, Ezine, Honaz, Balat, Lazkiye (Denizli), Bozüyük, Bozkuş, Gılcan[8], Çakırca[9], Osmaneli, Kazıklı[10], Siçanlı[11], Gököyük[12].

1591 yılından sonra beş kaza Kütahya'dan alınmış ve daha sonra da Çarşamba, Ezine, Honaz, Denizli, Bozüyük kazaları ayrılarak Kütahya Sancağı on sekiz kazaya daha sonra on altı kazaya düşmüştür.[13]. Kütahya'ya tâbi olarak Hisarönü, Akçaçeşme, Ova, Benliköşk, Tepe, Çukurca isimleri de geçmektedir.[14]

Muhassıllık ve sancak teşkilatı

Kütahya 1451 senesinden 1832 senesine kadar Anadolu Eyaleti'nin merkezi olarak kalmıştır. Eyalet teşkilatı bozulmaya başlayarak vezirlerin çoğalmasından dolayı sancaklara kadar vezir tayini mecburiyeti ortaya çıktıkça Anadolu Eyaleti küçülmüş, 1825 senesini müteakip vilâyet şekline girmiş ve eyalete bağlı sancakların bir kısmı ayrılmış; daha sonra Kütahya merkez olmak üzere Afyonkarahisar, Sultanönü (Eskişehir) ve Ankara'dan ibaret kalmış ve hatta bir ara Afyonkarahisar bile hariçte bırakılmıştır. 1826 senesi teşkilatında ise[15] on dört sancaklı olan eski Anadolu Eyaleti dörde ayrılarak merkezi Kütahya olmak üzre Eskişehir, Afyonkarahisar ve Ankara Sancakları Darendeli İzzet Mehmet Paşa'ya tevcih kılındı.

Anadolu merkez sancağının kazaları 1786 tarihlerine kadar yirmi beş iken on altıya kadar inmek suretiyle Kütahya Sancağı bile küçültüldü. Kütahya, 1833 senesine kadar Anadolu Valiliği'nin merkezi olarak kalmıştır. Son vali olan eski Sadrazam Mehmed Emin Rauf Paşa, sadrazamlıkla İstanbul'a çağrılıp hareketinden az bir süre sonra Mısırlılar'ın Kütahya'yı işgal etmeleri üzerine valilik teşkilatı son bulmuş ve muhassılla idare edilmek üzere karar kılınmıştır. Mısırlılar'ın çekilmesini müteakip Anadolu valilik teşkilatı iade edilmeyerek Kütahya'ya muhassıllıkla Halil Kâmilî Ağa tayin edilmiştir (1833).[16]

Halil Kâmilî Ağa'dan sonra 1835 senesinde Çerkez Hafız Mehmet Paşa livalıkla Kütahya muhassılı oldu. Bir sene sonra ferikliğe[17] terfi eden Hafız Paşa'ya Kütahya ile beraber Afyonkarahisar'ın da mülki ve askeri idaresi bırakıldı.[18] 1839'da Afyonkarahisar, Eskişehir, Kütahya sancakları ferikliği Kütahya'da ikamet etmek üzere Tayyar Paşa'ya verilmiş ve sancakların miralaylara[19] idaresi emrolunmuştur.

1840 senesinde Kütahya'nın umuru askeriyesi Hüdavendigâr Sancağı'na bağlandığından askeri zabıta işlerine bakmak üzre Mirliva Mazhar Paşa isminde bir zat Kütahya'ya gönderilmiştir.[20] 1840 senesinden itibaren Kütahya'nın mali ve inzibati umuru birbirinden ayrılarak umuru maliyesi muhassıla verilmiştir.[21]

1841 senesinde Kütahya, Kocaeli, Bolu, Eskişehir, Karesi, Afyonkarahisar sancakları birlikte Hüdavendigâr eyaleti meydana gelmiş, münasip kaymakamlarla idaresi uygun görülen bu sancakların ortasında olduğundan Kütahya merkez sayılmış ve yalnız eyalet ismine Hüdavendigâr Eyaleti denmiştir. 1842 Kasımı'nda Dilâver Paşa'nın eyalet müşirliği zamanında Hüdavendigâr Eyaleti merkezi Kütahya'dan Bursa'ya nakledilmiş[22] ve Kütahya müstakil liva oluncaya yani 1915 senesine kadar Bursa'ya bağlı sancak olarak kalmıştır.

1842 senesinden itibaren Kütahya Kaymakamı Tevfik Paşa'nın idaresine kadar (1866) Kütahya sancak kaymakamlığı ile idare edilmiştir. Kaymakamlık tabirinden maksat mevcut kaza kaymakamları ile denk olmayıp vilayete bağlı mutasarrıf makamına denk kullanıldığı 1858 senesi takvimi vekayisinde yayımlanan talimatnamede belirtilmiştir.[23]

Kütahya Sancağı muhassıl, kaymakam ve mutasarrıfları

1833 senesi Mayıs-Haziran aylarında Anadolu Eyaleti teşkilatı değişerek Kütahya eyalet merkezi olmaktan çıkmıştır. Burada muhassıllık, feriklik,[24] kaymakamlık ve sancak teşkilatında Kütahya'ya gelen muhassıl, ferik, kaymakam ve mutasarrıfların isimleri yazmaktadır.

Kaynakça

  1. ↑ Uzunçarşılı, İ.H. Kütahya Şehri, İstanbul Devlet Matbaası, 1932, s, 96-97
  2. ↑ Güre, Eşme kazasının nahiyelerindendir
  3. ↑ Eşme'nin merkez nahiyesi köylerindendir
  4. ↑ Manisa Kula'nın köylerindendir
  5. ↑ Çivril köylerindendir
  6. ↑ Simav'ın nahiyesidir
  7. ↑ Şimdiki adı Işıklı olan köydür
  8. ↑ Uşak merkeze bağlıdır
  9. ↑ Denizli'nin Davazın Çakır veya Çakırbağı denilen köylerinden biri
  10. ↑ Denizli taraflarında idi
  11. ↑ Afyon'un nahiyesi idi
  12. ↑ Uşak Eşme'nin batısında idi
  13. ↑ 1672 senesinde Kütahya'ya gelen seyyah Evliya Çelebi Kütahya'nın 25 kazası olduğunu yazarak şu isimleri zikreder, Kütahya, Emed, Simav, Gediz, Silinti, Kula, İnay, Eşme, Güre, Sirke, Çakırca, Gököyük, Denizli, Şeyhli, Baklan, Tazkırı, Homa, Geyikler, Uşşak, Banaz, Honaz, Ezine, Çarşamba, Dağardı, Çal
  14. ↑ 1790'lı senelere kadar basılmış olan bir mecmua, Kütahya Kütüphanesi
  15. ↑ 1826 senesinde Yeniçeriliğin ilğasından sonra idarei mülkiye suhulet kesbettiğinden Anadolu tarafı eyaleti dörde hasr ile mutasarrıfları bulunan Paşaların mutedil mütesellimler ile idarelerine karar verildi. Bu münasebetle Bahrisiyah boğazının Anadolu mabeyni muhafızlığı ile Sultanönü, Karahisarı Sahip, Ankara Sancakları Anadolu unvaniyle Darendeli İzzet Mehmet Paşaya, Kocaeli, Hüdavendigâr, Karasi, Menteşe Sancakları Serasker Hüseyin Paşaya, Bolu, Viranşehir, Kastamonu, Çangırı sancakları Rauf Paşaya, Hamit, İzmir, Aydın, Saruhan, Teke, Muğla Vezir Hüseyin Paşaya ihale kılındı (Vak'anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi s, 207)
  16. ↑ "Bu defa mütesellimliği muhassıllık veçhile uhdesine ihale kılınan Halil Kâmilî Ağa dame mecduhu....muhtazayı iradei seniyyei şahanem üzre mukataat hazinesinde mazbut elviyeden Kütahya Sancağına.... "(1 Haziran 1833) Devlet hazinesine bağlı mukataatı idare veya Vüzera hasları varidatını tahsile memur olanlara Muhassıl denir. Halil Kâmilî Ağa Rauf Paşa'nın mütesellimi iken Mısırlılar'ın gelmesi üzerine efendisi ile beraber çekilmiş ve mütesellimliğe Kütahyalı Reşit Ağa tayin edilmişti
  17. ↑ Tümgenerallik
  18. ↑ [...Kütahya ve Karahisar sancakları dahi Redifi Hassai Müdavendigâr ünvanile Müşiri müşarünileyhe mülhak ve nezaretine dahil olmak üzre ibkaen Hala mutasarrıfı saadetlu Hafız Paşa Hazretlerine...] sene 1835 vakayi no, 135
  19. ↑ Osmanlı'da Albaylığa denk rütbe
  20. ↑ Sultan Mahmut Asakiri mansureye pek ehemmiyet verdiğinden o tarihte vilayet ve sancak teşkilatı hep buna göre yapılmıştı
  21. ↑ "Hüdavendigâr sancağının umuru zaptiyesi memuru olup bu defa Kütahya umuru zaptiyesi dahi ilhakan uhdesine ihale ve tefviz kılınan İsmet Paşa damet mealihi....Kütahya'nın hasbelcivar Hüdavendigâr sancağına irtibatı tabiisi olarak ikiyüz elli altı senesi şabanülmuazzamının onbirinci gününden avatıfı aliyyei şahane ve avarifi behiyyei padişahanemden inayet efzayi sünuh ve sudur olan emri mühayununı şevketmakrunı mülûkânem mucebince zikrolunan Kütahya sancağının ilhakan uhdenize ihale ve umuru zaptiyesi vekâleti dahi diğer sudur eden emri şerifim mucebince asakiri şahanem mirlivalarından emirülümerayikiram Mazhar Paşa damet mealihiye ihale vetefviz olunmuş olmağla muktezayı memuriyet ve dirayetin üzre zikrolunan Kütahya sancağı umur zaptiyesinin Paşayı müşarünileyh marifetile hüsnü idaresi ve havi olduğu kazaların umuru maliyesi dahi usuli mehasin şumuli cedide ve nizamatı müesseseye tatbikan muhassılları marifetlerile rüyet ve tesviyesi hususlarına ihtimam ve dikkat... (Kasım 1840)
  22. ↑ Hüdavendigar eyaleti müşiri Dilaver paşa tarafından Kütahya sancağına kaymakam nasbolunan ferif Şerif Paşaya verilen kaymakamlık buyruldusu: Emirü'l ümerailkiram kebirü'l küverailfiham zü'l kadri ve'lihtişah Asakiri hassa ferikanı kiramından olup bu defa tarafımızdan Kütahya sancağına kaymakam nasb ve tayin olunan Atufetlu Şerif Paşa edamellahüteala maaliyehu ve şeriat meap Kütahya naibi ve müftisi izzetlu Efendi ve Agalar Ziydet mekadirühüm inha olunur ki Hüdavendigar eyaletinin havi olduğu elviyenin Bursa sabcağı eyaleti cesimi olarak külliyetlu mal ve vergi ile mukayyet olduğundan fi mabat Bursanın merkezi müşiri ve kürsii eyalet ittihaz olunması hususuna iradei seniyyei şahane müteallik buyurularak hareket ve azimeti galisanemiz lazım gelmiş ve bu cihetle Kütahya sancağının mesalihi vakiasını rüyet ve tesviye etmek ve fikarasını muhafaza ve himaye ve zaptü raptı memleket eylemek üzre mücerrep ve mutemet ve munsıf ve mütedeyyin bir zatin tarafımızdan Kaymakam nasb ve memur olması iktiza eylemiş ve bu defada ba iradei seniyye refaketi halisanemize tayin buyrulmuş olan müşsarünileyh Şerif Paşa hazretleri evsafı mezküre ile muttasıf olarak bu ana değin bulunduğu hidematı seniye ve mesalihi devleti aliyyede hüsni hizmet vücude getirmiş... (Kasım 1842)
  23. ↑ 1858 senesinde 571 numaralı Takvimi vekayi nüshasında neşredilen ve mutasarrıf ve Kaymakamların vazifelerine dair olan talimatnamenin iki maddesi: Madde 20 - Mutasarrıflık veçhile idare olunmakta olan sancakların bir eyalete bağlı olmaması cihetiyle emir ve idaresine memur bulunan mutasarrıfini kiram, Eyalet valileri misillu umuru livayı doğrudan doğruya deriseadete inha ve istizan edecekleri misillu sancağın idaresi hakkında olan vazaifi mürettebeleri vülatı izamın idareei Eyalât hakkındaki bâlâda beyan olunan vazifelerinin aynı olarak teşebbüsü mesaliha devam ve ikdam edeceklerdir. Madde 28 - Sancak Kaymakamları, idaresine mevdu oldukları liva dahilinde kavanin ve nizamat ve evamir ve tenbihatı devleti aliyeyi icraya memur ve sancakları dahilinde bulunan memurin haklarında nüfuzları cari olup ancak kenduleri dahi mensup oldukları eyalet valilerinin maiyetlerine memur olmlariyle vülâtı izam taraflarından aldıkları evamir ve işârtâı dahi temamile icraya müsareat ve hususatı lâzimede müşarünileyhime müraceat etmeleri, lüzumu memuriyetlerdendir
  24. ↑ 1250 H 1834 M. senesinde redif asakiri mansure teşkilatı üzerine sancak beyliklerine, ümurı maliyete baktıklarından dolayı muhassıl ve redif mansure teşkilatı Kumandanı olduklarından dolayı da Ferik ünvanı verilmiştir. Bu ferik tabiri 1259 H 1843 M. senesine kadar devam etmiş sonradan bir vilâyete merbut sancak beylerine kaymakam denilmiştir
  25. ↑ Tevfik Paşa'nın kaymakamlığı zamanında ve 1867 Haziran'da bilimum eyalet unvanı vilayete ve kaymakam tabiri de mutasarrıflığa tahvil edilmiştir. Bu meyanda Hüdavendigâr eyaleti tabiri Hüdavendigâr vilayetine çevrilmiş ve ona merbut olan Kütahya ile beraber Karesi, İzmit, Karahisar kaymakamları mutasarrıflık isimleri almışlardır
  26. ↑ Kütahya mevlevihanesinden Kütahya'da Vahid Paşa Kütüphanesine nakledilen kitaplardan birinin kenarında 1242den 1284e kadar Kütahya'da muhassıl ve kaymakam bulunmuş olan zevatın isimleri yazılı olup yalnız sıralarında takdim, tehir vardır.
  27. ↑ Rahmi Bey'in mutasarrıflığı zamanında ve 17 Eylül 1921 tarihinde Kütahya Yunan işgaline girmiş, Yunanlar tarafından Kütahya mutasarrıflığına Hocazâde Rasih Efendi'nin oğlu İbrahim Bey tayin olunarak mes'ut istirdatta firar eylemiştir. Yüz ellilik listeye dahildir
  28. ↑ İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Kütahya Şehri, İstanbul Devlet Matbaası, 1932, s, 174, 175, 176, 177, 178
This article is issued from Vikipedi - version of the 6/24/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.