Keçuva dilleri

Keçuva dili (Ketschua, Quichua, Keshwa veya Keçua), Güney Amerika'nın And Dağları'ndaki bölgelerinde konuşulan bir dildir. And-Ekvator dil ailesine aittir ve yerli Amerika dilleri içinde en çok konuşanı olan dildir.

Quechua konuşanlar kendi dillerini Runa simi olarak adlandırırlar (runa "insan" ve simi "sözcük", yani "insan sözcüğü").

Yayılım

Quechua dilinin konuşulduğu bölge, Kolombiya'nın güneyinden başlayarak, Ekvador'un büyük kısmını da kapsayarak, Peru ve Bolivya üzerinden Şili ve Arjantin'in kuzeyine kadar uzanır. Konuşanların büyük bölümü Peru'da olup burasını Bolivya ve Ekvador takip eder. Diğer ülkelerde küçük azınlıklar bu dile hakimdir.

Bugün Quechua, tahminen 7 milyondan fazla kişi tarafından konuşulur (buradaki tahminler kuvvetli sapmalar gösterir). Amerika kıtalarının en çok konuşulan yerli dilidir. Güney Amerika'da, İspanyolca ve Portekizceden sonra konuşanların sayısı bakımından üçüncü çok konuşulan dildir.

Dilin en çok konuşulduğu bölge olan Peru ve Bolivya'da nüfus sayımı (Peru:1993 Bolivya:2001) esnasında konuşan kişi verilerine ulaşılmıştır. Ekvador, Kolombiya, Arjantin ve Şili için bu veriler tamamen eksiktir ve sadece, yukarıda da belirtildiği gibi kuvvetli sapma gösteren tahminler yapılır. Diğer iki ülkedeki nüfus sayımı sonuçlarında fark edilen ise, kullanılan ana dili sorulu nüfus sayımının, okul öncesi çocukları kapsamadığıdır. Kısacası gerçek rakamlar, resmi rakamların bariz olarak üstünde yer alır. Çok uzun zamandır gözlemlenen eğilim ise, aşağılanan bir dilin bilinmesini insanların anketlerde bildirmemeleridir. Diğer bir unsur da iki ve daha fazla dil bilgisinin son nüfus sayımlarında uygun bir tarzda derlenmemesidir. Şüphesiz göz ardı edilmemelidir ki, dili bilenlerin büyük bir bölümünün, çeşitli nedenlerden dolayı günlük hayatta ihtiyaçlarını İspanyolca olarak görmeleridir. Özellikle büyük şehirlerde Quechua konuşmaya neredeyse izin yok gibidir.

Quechua'nın dağılımı

Dilin ülkelere göre dağılımı

Bolivya: 1.576.846 (Nüfus sayımı 2001)
Peru: 3.177.938 (Nüfus sayımı 1993)
Ekvador: 750.000 - 2.000.000 (tahmini)
Arjantin: 50.000 - 120.000 (tahmini)
Kolombiya: 5.000 (tahmini)
Şili: Az sayıda

Quechua İspanyolca ve Aymara'nın yanında Peru ve Bolivya'nın resmi devlet dilidir. İspanyolca konuşulan Güney Amerika'nın bazı büyük üniversitelerinde bu dil öğretilir.

Lehçeler

Quechua lehçeleri bir sıra şive farklılıkları oluşturur. Bunlar iki büyük gruba ayrılıp Perulu dil araştırmacısı Alfredo Torero'ya göre Quechua I ve Quechua II olarak tanımlanır.

Quechua I, daha çok Quechua konuşulan bölgelerde, merkezi ve kuzey Peru andlarında konuşulur. Bu da kendi içinde kuzey ve güney olarak iki gruba ayrılır.

Quechua II, Peru'nun bütün güneyinde, Bolivya, Ekvador, Arjantin, Kolombiya, Şili 'de konuşulan lehçeler iie Peru'nun geri kalan küçük bir kısmında konuşulan lehçeleri kapsar. Bu da yine kendi içinde 3 gruba ayrılır. Yunkay grubu Quechua II'nin merkezi ve kuzey Peru'da görece az lehçelerini içerirken, Chinchay grubu (aynı zamanda kuzey Quechuası diye tanımlanır) Ekvador ve Kolombiya lehçelerini içerir. Güney Quechua'sı ise güney Peru, Bolivya, Arjantin ve Şili'nin bütün lehçelerini kapsar.

Bu iki grup arasındaki fark, gramatiğin birçok parçası ve sözcük hazinelerinden kaynaklanır. Böylece anadili Quechua I ile Quechua II 'nin farklı lehçelerine sahip kişilerin, diğerini bilmeksizin anlaşabilmeleri çok zordur. Quechua I lehçeleri, daha dar bir alanda konuşuluyor olmalarına rağmen epeyce farklılaşırlar. Buna mukayesen, Quechua II lehçeleri birbirleriyle daha bütündür. Peru ve Bolivya'daki Güney Quechua II'nin sayısal olarak en büyük grubu kapsayan lehçeleri, görece daha az farklılık gösterir ve bu daha çok fonetik alandadır.

İnka krallığının dili, günümüze gelmiş eski yazı örnekleri, Peru ve Bolivya'nın modern halkının kullandığı çoğunluk dili, Quechua II'nin güney dialektine dayanır.

Dil yapısı

Quechua, Türkçe ve Fince gibi sondan eklemeli dillerdendir. Yani, sözcüklerin anlamları, sonlarına gelen hece ekleriyle sözcük kökü değişmeden yeni formlarına uyarlar.

Tamlamadaki hece ekleri sırası sıkı olarak kurala bağlanmıştır. Örnek verecek olursak

Yazı sistemi

Quechua İspanyolların Peru'yu fethinden beri latin alfabesini kullanmaktadır. Ancak, yazılı Quechua'dan Quechua konuşan insanlar tarafından çoğunlukla yararlanılmaz, çünkü onlar okumamış bir çoğunluğu oluştururlar veya İspanyolca onlar için daha kullanışlıdır, ve Quechua dilinde yazılmış basılı metin eksikliğide önemli bir nedendir.

20. yüzyılda kadar, Quechua İspanyolca temelli yazım kuralı ile yazılmaktaydı. Örneğin: Inca, Huayna Cápac, Collasuyo, Mama Ocllo, Viracocha, quipu, tambo, condor. Bu yazının imla ve yazım yapısı en çok İspanyolca konuşanlara yakındır ve doğal olarak İngilizce'ye geçen birçok sözcük bu yapıda geçmiştir.

1975'de, Juan Velasco'nın Peru hükümeti Quechua için yeni bir yazım kuralı benimsemiştir. Bu Academia Mayor de la Lengua Quechua tarafından tercih edilmiş bir yazı sistemiydi. Örneğin: Inka, Wayna Qapaq, Qollasuyu, Mama Oqllo, Wiraqocha, khipu, tampu, kuntur. Bu yazım kuralı:

1985'de, bu sistemin bir çeşidi Peru hükümeti tarafından benimsenmiştir; Quechua'nun üç sesli harf sistemini kullanmaktadırlar. Örneğin: Inka, Wayna Qapaq, Qullasuyu, Mama Uqllu, Wiraqucha, khipu, tampu, kuntur.

Farkı yazım şekilleri Peru'da hâlâ yüksek derecede tartışmalı durumdadır. Gelenesel yazı sisteminin taraftarları yeni yazım şeklinin çok yabancı olduğunu düşünmektedirler ve Quechua'nun ilk olarak İspanyolca ile tanışmış kişiler tarafından öğreniminin zorlaştığını düşünmektedirler. Yeni sistemi tercih edenler ise Quechua sesbilimi ile daha çok uyuştuğunu düşünmektedirler ve çocuklara beş sesli harf sisteminin öğretilmesinin ileride İspanyolca okumayı zorlaştırdığını gösteren araştırmaları örnek göstermektedirler.

Yazarlar İspanyolca'dan alınan sözcüklere farklı yaklaşımlar gösterirler. Bazen modern yazım şeklinde kullanılırlar, bazen ise İspanyolca'da olduğu gibi kullanılır. Örneğin, "Ben Romert'im", Robertom kani veya Ruwirtum kani şekillerinde yazılabilir. (-m ismin bir parçası değildir, bir çeşit sonektir)

Perulu dil bilimci Rodolfo Cerrón-Palomino tüm Quechua dilleri için Güney Quechua isminde imlaya ait bir standart fikri öne sürmüştür. Bu standart, Peru'daki birçok kurum tarafından benimsenmiştir, her iki lehçenin önemli özelliklerini korumuştur. Ayacucho Quechua ve Cusco Quechua, örneğin:

Ayacucho Cuzco Güney Quechua Çeviri
upyay uhyay upyay "içmek"
utqa usqha utqha "çabuk"
llamkay llank'ay llamk'ay "çalışmak"
ñuqanchik nuqanchis ñuqanchik "biz (kendisi dahil)"
-chka- -sha- -chka- (artıcı sonek)
punchaw p'unchay p'unchaw "gün"

Dış bağlantılar

This article is issued from Vikipedi - version of the 11/1/2015. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.