macOS Server

Geliştirici(ler)	Apple Inc.
İşletim sistemi ailesi	macOS (Mac OS X, OS X), UNIX
Website	Resmi websitesi
Kaynak türü	Kapalı kaynak (açık kaynak bileşenleri ile)
Lisans	Ticari yazılım lisansı, sahipli yazılım
Çekirdek türü	Hybrid kernel (XNU)
İlk Yayınlanma	Mac OS X Server 1.0 16 Mart 1999
Son kararlı sürümü	5.2 / 15 Nisan 2005)
Platform desteği	IA-32, x86-64
Öncülü	Mac OS X Server 1.0
Kullanıcı arayüzü	Aqua (kullanıcı arayüzü)

macOS Server, (önceki ismi "Mac OS X Server" veya "OS X Server") Apple tarafından üretilen ve ayrı piyasaya çıkarılan add-on bir işletim ve sunucu sistemidir, macOS işletim sistemi için ek sunucu programları, idaresi ve yönetimi araçları sağlar.^[1] Mac OS X Server İngilizce, Japonca, Fransızca, Almanca, Basitleştirilmiş Çince, Hollandaca, İtalyanca, Almanca, İspanyolca ve Geleneksel Çince mevcuttur.

Mac OS X 10.7 Lion öncesinde, OS X Server ayrı bir oldu, ancak Apple-den benzer UNIX sunucu işletim sistemi masaüstü karşılığı OS X-a mimarice özdeşdir. Sürüm 10.7-in (Lion) serbest bırakılması ile, Mac OS X ve Mac OS X Server birleştirildi ve "Mac OS X Server"in ismi "OS X Server" olarak değiştirildi. Ve bir de macOS 10.12 Sierra sürümünün çıkarılması ile "OS X Server"in ismi "macOS Server"e değiştirildi.^[2] Ayrı bir "sunucu" işletim sistemi artık satılmıyor; Mac OS X Server-den sunucu özgü sunucu uygulamaları ve çalışma grubu yönetimi ve yönetim yazılım araçları şimdi OS X Server Workgroup Manager 10.8 ile birlikte Mac App Store aracılığıyla satılan OS X için bir eklenti paketi olarak sunulmaktadır, Apple destek web sitesinden edinilebilir.

Bu araçlar, bir posta transfer ajanı, Apple Filing Protocol ve SMB sunucuları, bir LDAP sunucusu, etki alanı adı sunucusu, ve diğerleri dahil olmak üzere anahtar ağ hizmetlerine erişimi basitleştirir. Ayrıca (özellikle sonraki sürümlerinde) bu tür web sunucusu, wiki sunucusu, sohbet sunucusu, takvim sunucusu, ve diğerleri gibi çok sayıda ek hizmetler ve onları yönetmek için araçları dahildir.^[3]

Genel bakış

Mac OS X Server Xserve bilgisayarlar, Apple tarafından tasarlanan raf monte sunucu bilgisayarlar için işletim sistemi olarak sağlandı. Ayrıca, isteğe bağlı olarak Mac Mini ve Mac Proda önceden yüklenmiş oldu ve minimum gereksinimlerini karşılayan herhangi bir Macintosh bilgisayarda kullanmak için ayrı ayrı satıldı.

Mac OS X Server Darwin denilen açık kaynak kodlu bir temele dayanmaktadır ve açık endüstri standartları ve protokolleri kullanır. Bu, dosya paylaşımı için hizmet ve uygulamaları, canlı video konferans gerçekleştirmesi, güvenli anlık ileti göndermesi, iletişim bilgileri ve takvimler, zamanlama olayları paylaşımı, e-posta gönderip almak, wiki içinde katkıda bulunmak ve açıklama, bir şirket çapında bir blog yayınlama, podcast üretmek ve dağıtmak ve web sitesi kurma içerir.

Versiyonları

• Mac OS X Server 1.0 (Rhapsody) - Mac OS X'in ilk sürümü Mac OS X Server 1.0 idi. Mac OS X Server 1.0 - 1.2v3 sürümü, NeXT Computer ve Mac OS 8.5.1- den OpenStep'in bir melezi olan Rhapsody (işletim sistemi) dayalı idi. GUI OpenStep NeXT tabanlı arayüzü ile Mac OS 8'in Platin görünümü karışımı gibi görünüyordu. Buna ayrı bir pencere içinde eski Mac OS tabanlı uygulamaları çalıştırmak için Blue Box adlı bir çalışma zamanı katmanı dahildir. Bu FireWire aygıtlarını kullana bilmezdi. Apple File Services, Macintosh Manager, QuickTime Streaming Server, WebObjects ve NetBoot Mac OS X Server 1.0 – 1.2v3 ile dahil oldu.
• Mac OS X Server 10.0 (Cheetah Server) 21 Mayıs 2001 yılında sunuldu. Mac OS X Server 10.0-a yeni Aqua kullanıcı arayüzü, Apache HTTP Sunucusu, PHP, MySQL, Apache Tomcat, WebDAV desteği, Macintosh Manager ve NetBoot dahildir.
• Mac OS X Server 10.1 (Puma Server) 21 Eylül 2001 yılında sunulmuşdur.
• Mac OS X Server 10.2 (Jaguar Server) 23 Ağustos 2002 yılında sunulmuşdur. 10.3 Mac OS X Server sürümü, Open Directory kullanıcı ve dosya yönetimi güncellemesi içerir. Bu sürüm LDAP tabanlıdır ve NeXT kaynaklı NetInfo mimarisinin amortisman başlangıçıdır. Yeni çalışma grubu Yöneticisi arayüzü önemli yapılandırmayı düzeldi. Sürüm ayrıca NetBoot ve NetInstall için önemli güncellemeleri gördü. Birçok ortak ağ hizmetleri Network Time Protocol, SNMP, web sunucusu (Apache), posta sunucusu (Postfix ve Cyrus IMAP Sunucu), LDAP (OpenLDAP), AFP, ve yazıcı sunucusu olarak verilmektedir. Samba sürüm 3 dahil Microsoft Windows istemcileri ve sunucuları ile sıkı bir entegrasyon sağlar. MySQL ve PHP v4.0.16 v4.3.7 de dahildir.
• Mac OS X Server 10.3 (Panther Server) 24 Ekim 2003 yılında sunulmuşdur. 10.3 Mac OS X Server sürümü, Open Directory kullanıcı ve dosya yönetimi güncellemesi içerir. Bu sürüm LDAP tabanlıdır ve NeXT kaynaklı NetInfo mimarisinin amortisman başlangıçıdır. Yeni Workgroup Manager arayüzü önemli yapılandırmayı düzeldi. Birçok ortak ağ hizmetleri Network Time Protocol, SNMP, web sunucusu (Apache), posta sunucusu (Postfix ve Cyrus IMAP Sunucu), LDAP (OpenLDAP), AFP, ve yazıcı sunucusu olarak verilmektedir. Samba sürüm 3 dahil Microsoft Windows istemcileri ve sunucuları ile sıkı bir entegrasyon sağlar. MySQL ve PHP v4.0.16 v4.3.7 de dahildir.
• Mac OS X Server 10.4 (Tiger Server) 29 Nisan 2005 yılında sunulmuşdur. XMPP, Boot Camp Assistant, Dashboard ve web günlükleri kullanarak 10.4 sürümü 64-bit uygulama desteği, Erişim Kontrol Listeleri (ACL), Xgrid, bağlantı kümeleme, e-posta spam filtreleme (SpamAssassin), virüs algılama (ClamAV), Ağ Geçidi Kurulum Yardımcısı ve Yazılım Güncellemesi için sunucuları, iChat Sunucusu ekler.^[4] 10 Ağustos 2006 tarihinde, Apple PowerPC ve Intel işlemcileri destekleyen, Mac OS X Server sürüm 10.4.7-in ilk Evrensel Çiftini duyurdu. Aynı zamanda Apple Intel-tabanlı Mac Pro ve Xserve sistemleri duyurdu.
• Mac OS X Server 10.5 (Leopard Server) 26 Ekim 2007 yılında sunulmuşdur ve sınırsız istemci lisansı ile 999 $-a satıldı. Leopard Server ağ kimlik doğrulaması için RADIUS Sunucusu FreeRADIUS içerir. Kablosuz erişim istasyonları desteği ile bu ancak tam olarak işleyen bir FreeRADIUS sunucusuna modifiye edilebilir. PHP, MySQL, Apache, ve Bind versiyonları:

	10.5	10.5.1	10.5.2	10.5.3	10.5.4	10.5.5	10.5.6	10.5.7	10.5.8	10.5.8 2010-007
PHP	5.2.4	5.2.4	5.2.4	5.2.5	5.2.5	5.2.6	5.2.6	5.2.8	5.2.11	5.2.14
MySQL	5.0.45	5.0.45	5.0.45	5.0.45	5.0.45	5.0.45	5.0.67	5.0.67	5.0.82	5.0.91
Apache	2.2.6	2.2.6	2.2.6	2.2.8	2.2.8	2.2.8	2.2.9	2.2.11	2.2.13	2.2.14
BIND	9.4.1-P1	9.4.1-P1	9.4.1-P1	9.4.1-P1	9.4.2-P1	9.4.2-P2	9.4.2-P2	9.4.3-P1	9.4.2-P3	9.4.2-P3

• Mac OS X Server 10.6 (Snow Leopard Server) 28 Ağustos 2009 yılında sunulmuşdur. Snow Leopard Server, 499 $ için satılır ve sınırsız istemci lisansı dahildir. Bu özellikleri içerir.
  • Tam 64-bit işletim sistemi. 4GB Veya daha fazla RAM ile uygun sistemlerde, Snow Leopard Server, 16 TB-a kadar RAM teorik ele almak için 64-bit çekirdek kullanır.^[5]
  • Geliştirilmiş CalDAV destekli ICal Server 2, yeni bir web takvim uygulaması, Push bildirimleri ve iCal olmayan kullanıcılara e-posta davetiyeleri gönderme yeteneği.
  • Address Book Server birden fazla Mac'ler üzerinde kişileri saklamak ve erişmeleri için merkezi bir konum sağlar ve iPhone'ları senkronize edir. CardDAV protokol standardına dayanır.
  • Wiki Server 2, sunucu tarafı Quick Look ve iPhone üzerinde wiki içeriği görüntülemek için yeteneği ile.
  • Yeni bir posta sunucu motoru push postaları destekler, böylece kullanıcılar yeni mesajlara anında erişim alır. Ancak, Push e-mail Apple uygulama Apple iPhone için desteklenmez.
  • Çift kaynak video desteği ile Podcast Producer 2. Ayrıca basit bir özelleştirilmiş, tutarlı bir görünüm ve his ile podcast yaratmak için yapmakla, üretim sürecini otomatikleştirmek için yeni bir Podcast Composer uygulamasını içerir. Podcast Composer, başlıklar, geçişler ve efektler eklemek ve istenilen formatta kaydetmek için bir iş akışı yaratır ve wikiler, bloglar, iTunes, iTunes Store, Final Cut Server veya Podcast Library paylaşır.
  • Mobil Erişim Sunucusu kurumsal web siteleri, çevrimiçi iş uygulamaları, e-posta, takvim ve rehber olmak üzere güvenli ağ hizmetlerine erişmek için iPhone ve Mac kullanıcılarını sağlar. Ek yazılım gerektirmeden, Mobil Erişim Sunucusu ters proxy sunucusu gibi davranır ve kullanıcılara iPhone ya da Mac ve özel ağ arasında SSL şifreleme ve kimlik doğrulama sağlar.
  • PHP, MySQL, Apache, ve Bind versiyonları:

	10.6.0	10.6.1	10.6.2	10.6.3	10.6.4	10.6.5	10.6.6	10.6.7	10.6.8 (10K549)
PHP	?	?	?	?	5.3.2	5.3.3	5.3.3	5.3.4	5.3.15
MySQL	?	?	?	?	5.0.7	5.0.91	5.0.91	5.0.91	5.0.92
Apache	?	?	?	?	2.2.14	2.2.15	2.2.15	2.2.17	2.2.22
BIND	?	?	?	?	9.6.0-P2	9.6.0-P2	9.6.0-P2	9.6.0-P2	9.6-ESV-R4-P3

• Mac OS X 10.7 (Lion Server) 20 Temmuz 2011 yılında sunulmuşdur. Apple Lion ile başlayarak, Mac OS X Server işletim sistemi ile birlikte olacağını ve ayrı bir ürün olarak pazarlanamayacağını belirtti. Ancak, birkaç ay sonra, şirket, bunun yerine ABD $ 49,99-a add-on Liona sunucu bileşenlerini satacağını ve Mac App Store aracılığıyla dağıtılacağını söyledi.^[6] Aslan Sunucu Snow Leopard Sunucusu gibi sınırsız istemci lisansı ile geldi. Aslan Sunucu iCal Server Wiki Sunucu ve Mail Serverin yeni sürümlerini içerir. Daha da önemlisi, Aslan Sunucu iOS mobil cihaz yönetimi için kullanılabilir.^[7]

PHP, Python, PostgreSQL, Apache, ve Bind versiyonları:

	10.7	10.7.1	10.7.2	10.7.3	10.7.4	10.7.5 (11G63)
PHP	?	?	?	?	?	5.3.15
Python	?	?	?	?	?	2.7.1
PostgreSQL	?	?	?	?	?	9.0.5
Apache	?	?	?	?	?	2.2.22
BIND	?	?	?	9.7.3-P3	?	9.7.6-P1

• OS X 10.8 (Mountain Lion Server) 25 Temmuz 2012 yılında sunulmuşdur. Lionun ayrı sunucu sürümü olması gibi, Mountain Lion ayrı sunucu sürümü oldu. Mountain Lion için bir OS X Server paketini, 19,99 $ için Mac App Store'dan mevcut ve müşteri profilleri ve Xsan yönetmek için diğer ek yönetimsel araçlar yanı sıra, Sunucu adı verilen bir sunucu yönetim uygulaması dahildir.^[8] Mountain Lion Server, Lion Server gibi, sınırsız istemci lisansı ile geldi ve bir kez makineleri sınırsız sayıda çalıştırılabilir.

PHP, Python, PostgreSQL, Apache, ve Bind versiyonları:

	10.8.0	10.8.1	10.8.2	10.8.3	10.8.4
PHP	?	?	?	?	5.3.15
Python	?	?	?	?	2.7.2
PostgreSQL	?	?	?	?	9.2.1
Apache	?	?	?	?	2.2.22
BIND	?	?	?	?	9.8.3-P1

• OS X 10.9 (Mavericks Server) 22 Ekim 2013 yılında sunulmuşdur. Mavericks ayrı sunucu sürümü yokdur. Sunucu adı verilen bir sunucu yönetim uygulaması içeren 19,99 $ için Mac App Storeden, edinilebilir bir paket vardır. Mac veya iOS geliştirici programlarına kayıtlı olanlar ücretsiz OS X sunucusu indirmek için bir kod verilir.

PHP, Postfix, Python, PostgreSQL, Apache, ve Bind versiyonları:

	Developer Preview 1	10.9.0	10.9.1	10.9.4	10.9.5
Apache	2.2.24[9]	2.2.24	2.2.24	2.2.26	2.2.26
BIND	?	9.9.2-P2	9.9.2-P2	9.9.2-P2	9.9.2-P2
PHP	5.3.25[9]	5.4.17	5.4.17	5.4.24	5.4.30
Postfix	?	?	?	2.9.4	2.9.4
PostgreSQL	?	9.2.4	9.2.4	9.2.8	9.2.8
Python	?	2.7.5	2.7.5	2.7.5	2.7.5

• OS X 10.10 (Yosemite Server 4.0) 16 Ekim 2014 yılında sunulmuşdur. Yosemitenin de ayrı sunucu sürümü yokdur. Sunucu adı verilen bir sunucu yönetim uygulaması içeren 19,99 $ için Mac App Storeden, edinilebilir bir paket vardır. Mac veya iOS geliştirici programlarına kayıtlı olanlar ücretsiz OS X sunucusu indirmek için bir kod verilir.

PHP, OpenLDAP, Postfix, Python, PostgreSQL, Apache, ve Bind versiyonları:

	10.10.0	10.10.4	10.10.5
Apache	2.4.9	2.4.10	2.4.16
BIND	9.9.5	9.9.5	9.9.7-P2
PHP	5.5.14	5.5.24	5.5.27
Postfix	2.11.0	2.11.0	2.11.0
PostgreSQL	9.3.5	9.3.5	9.3.5
Python	2.7.6	2.7.6	2.7.10
OpenLDAP	?	?	?

• OS X 10.11 (El Capitan Server 5.0) 16 Eylül 2015 yılında sunulmuşdur. OS X Sunucusu Sürüm 5.0.3-dür, OS X Yosemite 10.10.5 ve OS X El Capitan 10.11 ile çalışır.

PHP, OpenLDAP, Postfix, Python, PostgreSQL, Apache, ve Bind versiyonları:

	10.11.0	10.11.1	10.11.2	10.11.3	10.11.4	10.11.5	10.11.6
Apache	2.4.16	2.4.16	2.4.16	2.4.16	2.4.18	2.4.18	2.4.18
BIND	9.9.7-P2	9.9.7-P2	9.9.7-P3	9.9.7-P3	9.9.7-P3	9.9.7-P3	9.9.7-P3
PHP	5.5.27	5.5.29	5.5.30	5.5.30	5.5.31	5.5.34	5.5.36
Postfix	2.11.0	2.11.0	2.11.0	2.11.0	2.11.0	2.11.0	2.11.0
PostgreSQL	9.3.9	9.3.9	9.3.9	9.3.9	9.4.5	9.4.5	9.4.5
Python	2.7.10	2.7.10	2.7.10	2.7.10	2.7.10	2.7.10	2.7.10
OpenLDAP	2.4.28	2.4.28	2.4.28	2.4.28	2.4.28	2.4.28	2.4.28

• OS X 10.11 (Server 5.1) 21 Mart 2016 yılında sunulmuşdur.
• macOS 10.12 (Server 5.2) 20 Eylül 2016 yılında sunulmuşdur.

PHP, OpenLDAP, Postfix, Python, PostgreSQL, Apache, ve Bind versiyonları:

	10.12.0
Apache	2.4.23
BIND	9.9.7-P3
PHP	5.6.24
Postfix	3.1.1
PostgreSQL	9.4.6
Python	2.7.10
OpenLDAP	2.4.28

Server yöneticisi araçları

OS X 10.8 Mountain Lion sürümü ile başlayan - "Server.app" - tek İdari araç yoktur. Bu uygulama, Apple App Store üzerinden satın alınır ve indirilir. Bu uygulama Apple'ın App Store ve bağımsız OS X üzerinden güncellenir. Bu Sunucu aracı yapılandırmak, korumak ve bir veya daha fazla OS X Server kurulumlarını izlemek için kullanılır. Bir satın alma herhangi bir lisanslı OS X kurulumu yüklü olmasını sağlar. Aşağıdaki bilgiler sadece Mountain Lion (10.8) OS X Server öncesinde sürümleri için geçerlidir. Mac OS X Server sunucu olmayan Mac üzerinde monte edilebilen çeşitli yapılandırma araçları ile gelir:

• Server Admin
• Sunucu Tercihleri
• Server Assistant
• Server Monitor
• System Image Utility
• Workgroup Manager
• Xgrid Admin

Hizmetlerin başlanmasını ve durdurulmasını sağlayan Server Adminin Server Admin Remote adında iOS varyantı vardır. Bu uygulama Appleye bağlı değildir.

Sistem gereksinimleri

İşletim sistemi sürümü	İşlemci	Bellek	Sabit sürücü
Mac OS X Server 10.4	Intel, PowerPC G5, PowerPC G4 veya PowerPC G3 işlemcili Mac bilgisayar	512 MB fiziksel RAM	10 GB kullanılabilir disk alanı
Mac OS X Server 10.5[10]	bir Intel, PowerPC G5, ya da PowerPC G4 (867 MHz veya daha hızlı) Mac bilgisayar işlemcisi	1 GB fiziksel RAM	20 GB kullanılabilir disk alanı
Mac OS X Server 10.6[11]	Intel işlemcili Mac masaüstü bilgisayar (MacBook / MacBook Pro, tavsiye edilmez)	2 GB fiziksel RAM	10 GB kullanılabilir disk alanı
Mac OS X Server 10.7	x86-64 tabanlı Macintosh bilgisayar	2 GB fiziksel RAM	7 GB kullanılabilir disk alanı

Teknik özellikler

Dosya ve yazdırma hizmetleri Mac (AFP, AppleTalk PAP, IPP) Windows (SMB/CIFS: Aslan Serverde Apple SMBX - Daha önce Samba 2, IPP) Unix-like systemler (NFS, LPR/LPD, IPP) Internet (FTP, WebDAV) Dizin hizmetleri ve kimlik doğrulama Open Directory (OpenLDAP, Kerberos, SASL) Windows NT Domain Servisleri (Lion Serverde kalsırıldı, önceki Samba 2) Backup Domain Controller (BDC) LDAP dizin konektörü Active Directory konektörü BSD yapılandırma dosyaları (/ vs) RADIUS posta hizmetleri SMTP (Postfix) POP3 ve IMAP (Dovecot) SSL/TLS şifreleme (OpenSSL) Mailing lists (GNU Mailman) Web postası (Roundcube) Junk mail filteleme (SpamAssassin) Bilgisayar virüsü bulma (ClamAV) takvim iCal Server (CalDAV, iTIP, iMIP) Web hosting Apache Web server (2.2 and 1.3) SSL/TLS (OpenSSL) WebDAV Perl (5.8.8), PHP (5.2), Ruby (1.8.6), Rails (1.2.3) MySQL 5 (PostgreSQL tarafından Lion Serverde değiştirildi) Capistrano, Mongrel

işbirliği hizmetleri Wiki Server (RSS) iChat Server 3 (XMPP) Uygulama sunucuları Apache Tomcat (6) Java SE sanal makine WebObjects yayılma (5.4) Apache Axis (SOAP) Medya akışı QuickTime Streaming Server 6 (Lion Serverde kaldırıldı) QuickTime Broadcaster 1.5 Müşteri yönetimi Yönetilen Tercihler NetBoot NetInstall Software Update Server Taşınabilir ev dizinleri Profile Manager (Lion Serverde yeni) Ağ ve VPN DNS server (Bind 9) DHCP server NAT server Virtual private network server (Layer 2 Tunneling Protocol/IPSec, PPTP) Güvenlik duvarı (ipfirewall) NTP

Dağıtılmış bilgi işlem Xgrid 2 Yüksek kullanılabilirlik özellikleri otomatik kurtarma Günlük dosya sistemi IP failover (OS X 10.7 ve daha sonrasında bırakıldı[12]) Yazılım RAID Disk alanı monitörü dosya sistemleri HFS Plus (harf duyarlılığı) FAT NTFS (Mac OS X Snow Leopard Server, yalnızca mevcut yazma desteği) UFS (ancak okunan) Yönetim özellikleri Server Assistant Server Admin Server Tercihleri Server Status widget Workgroup Manager System Image Utility SSH (SSH2) Server Monitor RAID Utility SNMPv3 (Net-SNMP)

Kaynakça

1. http://www.apple.com/tr/osx/server/servers-made-easy/
2. http://www.apple.com/macos/server/specs/
3. http://sorucevap.iphoneturkey.com/43784/os-x-server-nedir
4. https://web.archive.org/web/20060813212747/http://www.apple.com/server/macosx/collaborationservices.html
5. https://web.archive.org/web/20110608204248/http://www.apple.com/server/macosx/technology/sixtyfour-bit.html
6. http://www.anandtech.com/show/4547/mac-os-x-lion-server-review
7. http://www.apple.com/pr/library/2011/06/06Mac-OS-X-Lion-With-250-New-Features-Available-in-July-From-Mac-App-Store.html
8. http://www.teknoblog.com/os-x-server-mountain-lion-46543/
9. "Get Apache, PHP and MySQL working on 10.9 Mavericks". Coolestguyontheplanet.com. http://coolestguyplanettech.com/downtown/get-apache-mysql-php-and-phpmyadmin-working-osx-109-mavericks. Erişim tarihi: June 26, 2013. 
10. Apple Inc. (June 26, 2009). "Mac OS X 10.5 Server - Technical Specifications". http://support.apple.com/kb/SP529. Erişim tarihi: October 27, 2012. 
11. "Mac OS X Server Snow Leopard - Technical Specifications". June 8, 2009. June 8, 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. https://web.archive.org/web/20110608204301/http://www.apple.com/server/macosx/specs.html. Erişim tarihi: November 25, 2012. 
12. Schellworth, Ph.. "osx:ipfailover". 11 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160311063801/http://wiki.schellworth.de/os_x:ipfailover. Erişim tarihi: September 11, 2014. 

Dış bağlantılar

• Türkçe Resmi websitesi