Pretoryanizm

Pretoryanizm silahlı kuvvetlerin kendilerini devletin, mevcut rejimin veya mevcut iktidar ve yöneticilerin koruyucusu olarak görmesi durumudur.^[1] Bu anlayışta ordu doğrudan veya dolaylı olarak ülke siyasetine ve gündemine yön verebilmekte gerektiğinde ise müdahalede bulunabilmektedir. Bu müdahalelerde ordunun tamamı veya ordu içerisindeki yüksek rütbeli kişiler ile onlara bağlı olan askerler aktif rol oynayabilirler.

Hakkında

Pretoryen kavramının kökleri Roma İmparatorluğu'na kadar uzanmaktadır ve imparatoru koruyan askerleri temsil etmektedir. İmparatoru koruyan yüksek rütbeli ve seçkin muhafızlar merkezi otoritenin zayıf olmasından dolayı çeşitli olaylar sonucunda imparatoru devirip yenilerini atayacak kadar nüfuz sahibi olmuşlardır. Pretoryanizm kavramı gerçek anlamda askeriyenin siyasi sistemi kontrol etmesi durumudur. Pretoryen anlayışın etkili olduğu yerlerde askerler yönetimi tam manasıyla üstlenmeseler bile yürütme gücü üzerinde egemenlikleri bulunabilir. Pretoryen anlayış üzerinde sivil bir denetim mekanizması da oluşturulabilir.

Ordular çoğu zaman da sivil siyaseti dolaylı olarak yönlendirmek yerine doğrudan kendi ellerinde bulundurmak isteyebilirler. Bunun için de askeri müdahalede bulunurlar ve mevcut iktidarı devirebilirler. Genellikle bu müdahaleler sonucunda askeri yönetimler başa geçer ve bunun sonuçları askeri diktatörlüğe kadar uzanabilir.^[2][3]

Örnekler

Osmanlı İmparatorluğu'nda yeniçerilerin desteği ile yönetime geçen ilk padişah I. Selim olmuştur.^[4]

2007 yılında Türk Silahlı Kuvvetleri Genelkurmay Başkanlığı resmi sitesinde yayınlanan yazıda yapılacak cumhurbaşkanlığı seçimi için laiklik vurgusu yapılmıştır. Bu açıklama Türkiye kamuoyunda e-muhtıra olarak geçmektedir.^[5]

2013 yılında Mısır Genelkurmay Başkanı Abdülfettah el-Sisi ülke içerisindeki siyasi krizlerin devleti çöküşe sürükleyeceğini söyledi.^[6] Aynı yılın temmuz ayında ise ülkede Mısır askerî darbesi gerçekleşti ve seçilmiş Cumhurbaşkanı Muhammed Mursi görevden alınarak hapse atıldı ve yargılandı. Darbeden 11 ay sonra ise yüzde 96,9'luk bir oyla Sisi cumhurbaşkanı oldu.^[7] Abdülfettah el-Sisi'yi Genelkurmay Başkanlığı görevine dönemin Cumhurbaşkanı Muhammed Mursi atamıştı.^[8]

2016 Türkiye askerî darbe girişimi sonrasında Recep Tayyip Erdoğan'ın yavelerinden bazıları^[9] ile eski Genelkurmay Başkanı Orgeneral Yaşar Büyükanıt'ın da yaveri darbe girişimi ile bağlantısı olduğu iddia edildiği için gözaltına alındı.^[10]

Türkiye'de Fethullah Gülen ve ona bağlı olan Gülen Hareketi'nin devlet içerisinde yapılandığı, çeşitli mevkilere usulsüzlüklerle cemaat üyelerini getirdiği, devletin gizli bilgilerini ele geçirdiği ve ordu içerisinde yapılandığı iddia edilmektedir. Ayrıca Türkiye kamuoyunda 2016 Türkiye askerî darbe girişiminin Gülen Hareketi'ne bağlı olan askerler tarafından düzenlendiği iddiası hakimdir. Darbe girişiminin ardından Türk Silahlı Kuvvetleri'nde 3 bin 725 personel görevden alınmıştır. Görevden alınanlar arasında üst düzey askerlerde olmuştur.^{[11][12][13][14][15]}

Kaynakça

1. Siyaset Kavramlar, Kurumlar, Süreçler. s. 180. ISBN 9789750516528. 
2. "Siyaset Kavramlar, Kurumlar, Süreçler". 23 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160823123303/http://www.academia.edu/12241524/Siyaset_Kavramlar_Kurumlar_S%C3%BCre%C3%A7ler_Siyasal_%C5%9Eiddetin_%C3%96rg%C3%BCtlenmesi. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2016. 
3. Güneş, Ahmet Faruk. "Türk Silahlı Kuvvetleri'nin Görünürlüğü ve Demokratik Sivil Kontrolü". İTİCÜ, Sosyal Bilimler Dergisi. 21 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160821215946/http://acikerisim.ticaret.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11467/908/M00589.pdf?sequence=1&isAllowed=y. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2016. 
4. Prof. Dr. Yavuz Ercan. "Yavuz Sultan Selim Dönemi". Ankara Üniversitesi. http://www.altayli.net/wp-content/uploads/2015/06/YAVUZ-SULTAN-SEL%C4%B0M-D%C3%96NEM%C4%B0.pdf. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2016. 
5. "e-muhtıra erken seçimi gündeme taşıdı". Radikal. 4 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160604204230/http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=219781. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2016. 
6. "Mısır: General Sisi'den 'çöküş' uyarısı". BBC Türkçe. 23 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160823123326/http://www.bbc.com/turkce/haberler/2013/01/130129_egypt_general. Erişim tarihi: 20 Ağustos 2016. 
7. "Sisi darbeden 11 ay sonra resmen Cumhurbaşkanı". BBC Türkçe. 23 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160823123332/http://www.bbc.com/turkce/haberler/2014/06/140603_sisi_cumhurbaskani. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2016. 
8. "Portre: Mısır Genelkurmay Başkanı Abdülfettah el Sisi". BBC Türkçe. 23 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160823123338/http://www.bbc.com/turkce/haberler/2013/07/130704_sisi_profil. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2016. 
9. "4 yaver de gözaltında". Al Jazeera. 22 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160822063516/http://www.aljazeera.com.tr/al-jazeera-ozel/4-yaver-de-gozaltinda. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2016. 
10. "Büyükanıt'ın yaveri için gözaltı kararı". Yeni Şafak. 27 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160727191613/http://www.yenisafak.com/gundem/buyukanitin-yaveri-icin-gozalti-karari-2499853. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2016. 
11. "FETÖ'nün izleri silahlı kuvvetlerden siliniyor". Anadolu Ajansı. 22 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160822182629/http://aa.com.tr/tr/info/infografik/1758. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2016. 
12. "Hürriyet.com.tr". 22 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160822072930/http://www.hurriyet.com.tr/index/feto. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2016. 
13. "Milliyet.com.tr". http://www.milliyet.com.tr/Arsiv.aspx?Keyword=fet%C3%B6&aType=ArsivAramaSonuc&PAGE=1. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2016. 
14. "Habetürk.com". 23 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160823123400/http://www.haberturk.com/arama/feto?tr=fet%C3%B6. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2016. 
15. "Cnntürk.com". 23 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160823123411/http://www.cnnturk.com/arama?q=fet%C3%B6. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2016.