Toharistan Yabguluğu

Toharistan Yabguluğu
← 658–759
Başkent	Varvaliz (Kunduz)
Yönetim	Monarşi
Yabgu

Toharistan Yabguluğu (Çince: 吐火羅葉護政權 veya 吐火罗叶护政权; Pinyin: Tǔhuǒluó Yèhù Zhèngquán^[1][2]), Belh ile Badahşan arasında yer alan Toharistan'da Batı Göktürk yabguları tarafından yönetilmiş Türk hükümdarlığı.

Tarihçe

Kuruluş dönemi

Toharistan bölgesi -Baktriya adıyla da tesmiye olunur^[3]- tarihin akışı içerisinde değişik boyların ilgisini çekmeyi başarmıştır. Ceyhun Irmağı'yla sulanan geniş otlaklara sahip olması bölgeyi geçimleri sürülere bağlı olan kabilelerin gözünde cazip kılan özelliklerden biridir. Öte yandan Himalaya Dağları'nın batı uzantısı olan tepeler ile Hindukuş Dağları bölgeyi çevreleyerek güvenli hâle getirmektedir. Ayrıca bölgenin bu özelliği sayesinde burada kurulan devletler varlıklarını uzun süre koruyabilmişlerdir.^[4]

6. yüzyılın ortalarına gelindiğinde Toharistan ve Soğdiana'da bölgenin coğrafi şartlarından yararlanan Ak Hunlar (Eftalitler) hüküm sürmektedir. Göktürk Kağanlığı'nın batı kanadının hükümdarı İstemi Yabgu'nun 554-555 yıllarında savaş ilan etmesinin ardından 557'de Sasani Hükümdarı I. Hüsrev ile ittifak yapması sonucu Ak Hunlar mağlup düşmüş ve dağılma sürecine girmiştirler.^[5] Bilahare Toharistan'da otorite boşluğu ortaya çıkmıştır. Otoriteyi ele geçirmek isteyen Göktürk Kağanlığı, Çin kaynağı Soei chou'nun aktardığına göre bu durumdan faydalanmak için bölgeye T'ong chad Tse-k'i adlı bir şahsı göndermiştir.^[6] Göktürkler gün geçtikçe Toharistan'da etkisini arttırmıştır. Ak Hunlarlar ise devletleri yıkıldıktan sonra Toharistan'da yaşamaya devam etmişlerdir. Siyasi açıdan aktif olmasalar da oluşturdukları küçük müstakil krallıklar vardır.^[7]

616-617 yıllarında Ermeni asıllı Sasani komutan Smbat Bagratuni, Toharistan'da oturmakta olan Akhunlara karşı iki sefer düzenlemiştir. Bunun üzerine Akhunlar, Göktürk Kağanlığı'nın 6. yüzyılın sonlarında bölünmesi sonucu devletin batı kısmında kurulan Batı Göktürk Kağanlığı'ndan yardım istemiştir. Batı Göktürk Hükümdarı Tong Yabgu Kağan, bu isteğe cevap vermiş; fakat kağanlığın ordusu bilinmeyen nedenlerden ötürü geri dönmüştür. 625 yılında Tong Yabgu, bir sefer düzenleyerek İndus Nehri'ni geçmiş ve Toharistan'ın tamamını ele geçirmiştir. Bu olaylar yaşanırken oğlu Tardu Şad, bölgenin yönetimine atanarak yabguluğun ilk hükümdarı olmuştur.^[8] Bazı kaynaklar iki taraf arasında çatışmaların devam ettiği 618 senesini Tardu'nun tahta geçiş tarihi olarak vermektedir.^[9] Bu dönemdeki olaylara da kayıtsız kalan Ak Hun krallıkları ise yabguluğun egemenliğini kabul etmiş, özerk bir konum edinmiştirler.

Çin kaynaklarında Toharistan'da Göktürk egemenliği döneminin bahsi fazla geçmez. Çinli gezgin Xuan Zang, eserlerinde sadece yabguluktan Huo (Kunduz) şehrinde oturan Tardu Şad'a yaptığı ziyaret vesilesiyle söz etmektedir.^[6] Xuan Zang, 630'da gerçekleştirdiği bu ziyarette Tong Yabgu'dan haberler ve Tardu'nun kayınbiraderi olan Karahoca hükümdarından mektup getirmiştir; ne var ki hatun bu ziyaretten kısa bir süre önce vefat etmiştir. O sırada hasta olmasına rağmen Tardu gezgini huzuruna kabul etmiştir. Ona kalmasını ve iyileştiği takdirde ona Hindistan'a kadar eşlik edeceğini söylemiştir. Tardu hastalığı atlatır atlatmaz ölen eşinin kız kardeşiyle evlenmiştir. Xuan Zang burada bir entrikaya da şahit olmuştur. Tardu'nun ilk eşinden olma, Tigin (Çince: 特勤) adı veya unvanını taşıyan oğlu yasak aşk yaşadığı teyzesini kışkırtarak babasını ona zehirletmek suretiyle öldürtmüştür. Tardu için tertiplenen cenaze töreninde Göktürk adetlerine göre yas tutulmuştur. Xuan Zang bu törenlere katılmıştır. Bilahare Tigin teyzesiyle evlenmiş^[10][11] ve eski hatunun diğer oğlu reşit çağda olmadığı için şad unvanını alarak tahta kendisi oturmuştur.^[12] Gezgini kendi başkenti olan Belh'e davet etmiş, o da bu teklifi kabul etmiştir.^[13]

Yabguluk, tâbiyetinde bulunduğu Batı Göktürk Kağanlığı 630'dan sonra karışıklık dönemine girince vukua gelen olaylarla muhatap olmuştur. Nushibi boyları, tarafını tuttukları Yabgu Kağan'ı rakibi olduğu için 641'in sonunda Taşkent beyi yardımıyla alt eden Bağaşa Tulu Kağan'ın kağanlığını tanımamış ve Toharistan'daki Türk boylarının yanına kaçmışlardır. Bu duruma öfkelenen kağan da bir sefer düzenleyerek Toharistan'ı cezalandırmıştır.^[14] Bu olaylardan birkaç sene sonra, 643-644 yıllarında Hindistan'dan Çin'e geri dönerken Toharistan'a uğrayan gezgin Xuan Zang yabguluğun hükümdarının sarayında bir ay kalmıştır. Tong Yabgu'nun torunu, Tardu'nun oğlu olduğunu söylediği hükümdarın "yabgu" unvanını taşıdığını not düşmüştür.^[9][12]

Yabguluk, Tang Hanedanı'nın Wu De (Çince: 武德) devrinde bir kez Çin sarayına elçi göndermiştir. Zhen Guan (Çince: 貞觀) devrinde de 635'in beşinci ve 645'in birinci ayında olmak üzere iki kez yollamıştır. Son elçi heyetini gönderen Toharistan hakimi yabgu olarak anılmaktadır^[14] ve muhtemelen Xuan Zang'ın dönüşü sırasında ziyaret ettiği kişidir. Fransız Türkolog Édouard Chavannes, son elçilik münasebeti ile Çin kroniklerinin bu yabgunun adını İşbara olarak bildirdiğini yazmış ve daha sonra yanlışlık yaptığını ifade etmiştir.^[15] Fakat bu tarihlerde devletin liderinin adının İşbara Yabgu olduğu başka kaynaklarca doğrulanmaktadır. İşbara'nın, Tardu'nun oğlu olduğu ve babasının ölümü üzerine 630'da yönetimi devralıp ikinci Toharistan şefi olduğu bilinmektedir;^[16] diğer kaynaklarda aynı yıl, adı veyahut unvanı Tigin olan prensin başa geçtiği yer alır.^[11]

---

Fransız Orta Asya Araştırmaları Enstitüsü Тардуш шад/Тарду шад

"Fortunately the new ruler was friendly and advised Hsuan-tsang to visit Balkh, which was under his rule, before resuming his journey to India."

Tardu Şad Toharistan'ı ele geçirdi ve Kunduz ile Belh'i merkez haline getirdi. Soğd Demirkapısından Gazne'ye kadar uzanan bölge de elinde kaldı.(Ali Ahmetbeyoğlu, Afganistan üzerine araştırmalar, Tarih ve Tabiat Vakfı, 2002, ISBN 978-975-6596-06-7, s. 32.)

Hükümdarların tamamı Ashina Dounili ? (阿史那烏濕波), Ashina Dounili ? (阿史那都泥利), Ashina Shilimang Galuo ? (阿史那失裏忙伽羅) gibi Aşina ailesi mensuplarından olup Göktürk aristokratları Budizme meyletmişlerdir. (楊富學 《突厥佛教雜考》 中華佛學學報第16期： (民國92年)，臺北：中華佛學研究所，(Yang Fuxue, "Investigations on Budism of Tujie", Chung-Hwa Buddhist Journal), No. 16, (2003), Taipei: The Chung-Hwa Institute of Buddhist Studies, ISSN: 1017-7132, pp. 401-415.)

656 ile 667 ve 683 ile 692 yılları arasıdna Müslümanların iç mücadelelerinden istifade ederek bağımsızlığını kazandılar. 703-704 yıllarında tekrar ayaklandıysa da Kuteybe bin Müslim tarafından bastırıldı. Müslümanlara boyun eğmemiş yabgu ve Ephthal aristokratları Badahşan istikametine sıkıştırıldılar.

Ara Tarih

A-che Tegin Pou-lo (Toharistan yabgusunun küçük kardeşi)

Yıkılış dönemi

Kutluk Dun Tardu

Yönetim

Ansiklopedi Cefu Yuangui (冊府元龜, Chih-fu-yüan-kuei, Tch'e fou yuen koei), Xuan Zang 27 devlet

Sıra	Adı	Eski Türkçe adı	Çince adı				Period of reign
			Çince karakterler	Pinyin	Wade-Giles	Chavannes
1	Tardu Şad		呾度設	Dádù Shè	Ta-tu She	Ta-tou cho
			呾達度設[17]	Dádádù Shè	Ta-ta-tu She	Ta-ta-tou cho
2	İşbara Yabgu	Išbara	沙鉢羅葉護	Shābōluó Yèhù	Sha-po-luo Yeh-hu	Cha-po-lo che-hou
X	Kutluk Dun Tardu	Qutluγ Ton Tardu				Kou-tou-lou toen ta-tou

Kaynakça

• Enver Konukçu (1973). Kuşan ve Akhunlar tarihi. Atatürk Üniversitesi yayınları. 
• Hüseyin Salman (Nisan 1990). "Toharistan Türk Yabguluğu". Türk dünyası araştırmaları: S. 65, s. 133-138. 
• J. Harmatta, B.A. Litvinsky (1999). "Tokharistan and Gandhara under Western Türk rule (650-750)". History of civilizations of Central Asia. South Asia Books. s. c. 3, s. 367-402. ISBN 81-208-1540-8. 
• Thomas Watters (2006). On Yuan Chwang's Travels In India. Read Books. ISBN 1406713872. 

Dipnotlar

1. "吐火羅葉護政權" (İngilizce). Pin1yin1.com. http://www.pin1yin1.com/pinyin?q=%E5%90%90%E7%81%AB%E7%BE%85%E8%91%89%E8%AD%B7%E6%94%BF%E6%AC%8A. Erişim tarihi: 20 Eylül 2010. 
2. "吐火罗叶护政权" (İngilizce). Pin1yin.com. http://www.pin1yin1.com/pinyin?q=%E5%90%90%E7%81%AB%E7%BD%97%E5%8F%B6%E6%8A%A4%E6%94%BF%E6%9D%83. Erişim tarihi: 20 Eylül 2010. 
3. René Grousset (1970). The Empire of the Steppes. Rutgers University Press. s. s. 85. 
4. Hüseyin Salman. "Toharistan Türk Yabguluğu". a.g.e.: s. 133. 
5. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca (2002). Genel Türk tarihi. Yeni Türkiye. s. c. 2, s. 85. 
6. Hüseyin Salman. "Toharistan Türk Yabguluğu". a.g.e.: s. 134. 
7. Enver Konukçu. a.g.e.. s. s. 104. 
8. J. Harmatta, B.A. Litvinsky. a.g.e.. s. s. 370. 
9. Ş.S. Kamaliddinov (1996). İstoriçeskaya geografiya Yujnogo Sogda i Toharistana po araboyazıçnım istoçnikam IX-naçala XIII vv.. s. s. 196. http://www.kroraina.com/casia/kamalid/index.html. 
10. Enver Konukçu. a.g.e.. s. s. 105. 
11. Thomas Watters. a.g.e.. s. s. 107. 
12. Édouard Chavannes (1903). Documents sur les Tou-Kiue (Turcs) Occidentaux. Commissionnaires de l'Académie impériale des sciences. s. s. 235. "Quand (Ta-tou) chad fut mort, comme le fils de la (défunte) princesse de Kao-tch’ang était en bas âge, le pouvoir fut usurpé par le fils précédent (qui avait le titre de) tegin; il devint chad et épousa en outre sa belle-mère." 
13. Wilfrid Blunt (1973). The golden road to Samarkand. Hamish Hamilton. s. s. 40. ISBN 0241022983. 
14. Hüseyin Salman. "Toharistan Türk Yabguluğu". a.g.e.: s. 135. 
15. Hayrettin İhsan Erkoç (2008). Eski Türklerde Devlet Teşkilatı. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. s. s. 106-107. 
16. J. Harmatta, B.A. Litvinsky. a.g.e.. s. s. 371. 
17. Xue Zongzheng (1992). 突厥史 (A History of Tujue). China Social Sciences Press (中国社会科学出版社). s. s. 370. ISBN 7-5004-0432-8.