Zenci Ayaklanması

Zenci Ayaklanması, Siyâhî (Zenci) kölelerin Abbâsî yönetimine karşı giriştiği ayaklanma (868-883). İsyanın içinde zenci insanlar olmamasına rağmen, isyan zenciler adına çıkarılmış olduğundan bu isimle anılmıştır.^[1]

İsyanın Adı ve Amacı

Zenciler, özellikle 8. yüzyıldan itibaren Güney Irak ve Basra civarındaki tarım alanlarında köle işgücü olarak kullanılmaya başlanmış, erken dönem Arap plantasyon ekonomisinin bel kemiğini oluşturmuştur. ^[2] Ağır çalışma şartları, sosyal sınıf farklılığı ve sömürü durumu, daha önce de çeşitli ayaklanmalara sebep vermiş, 689-690 ve 694 yıllarında iki ciddi sayılabilecek başkaldırı teşebbüsü meydana gelmiştir; ancak bu iki girişimin de yayılmadan bastırıldığı görülmektedir^[3].

İsyanın lideri, Ali İbn Muhammed, zenci kölelerin ve alt sınıfların zor yaşam şartlarını bitirmeyi vaadederek başkaldırının lideri olmuş, kısa sürede "zencilerin lideri -sahib ül zenc" adını almıştır. Ali hakkında bilinen az bilgi olsa da, babasının özgür bir Arap, annesini ise köle bir Sindhi olduğunu sanılmaktadır.^[4]

Ali, başlarda zenci kölelerin fazla olmasından umutlanmış fakat zenci kölelerin savaşmayı bilmemeleri onu endişelendirmiştir. Bu sebeple Türk yurtlarından ve Basra'daki fakir gençlerden dağınık bir ordu kurmuştur.^[5] Birçok baskınlar yapan bu yarı düzenli ordu, zencilerin salıverilmesi için girişimde bulunduğundan Zenci Ordusu olarak adlandırılmış ve anılmıştır.^[6] Dönemin çeşitli Abbasi destekli tarih yazıcıları, isyanın prestijini yok etmek için Harici sloganlar kullanan isyancıları Şii inancını yaymaya çalışan asiler olarak yazmış, başkaldırıyı çoğu zaman bir mezhep çatışmasına indirgemiştir; bu tarih yazıcılarına göre isyanın amacı bölgedeki zencilerin salıverilip ülkelerine dönmelerini sağlamak, bölgedeki nüfus boşluğunu İranlı insanlarla doldurmak ve bölgede Şii inancını yaygınlaştırmaktı.^[7]

Nedenleri

Zenc, 9. yüzyılda Doğu Afrika kıyılarından getirilerek Basra bölgesindeki tuzla ve tarlalarda çalıştırılan siyah kölelere Araplar'ın verdikleri isimdi. Basralı toprak sahipleri Basra'nın doğusundaki bataklıkları kurutmak için Doğu Afrika'dan birkaç bin Siyah getirtmişlerdir. Bu köle-işçilerin görevi Fırat ve Dicle nehirlerinin birleşip Şattülarap adını aldığı Basra’nın doğusundaki delta bölgesinin topraklarını tuzdan arındırarak işlenebilir duruma getirmekti. Çoğu hiç Arapça bilmeyen bu Siyahlar, yalnızca asgari gereksinimlerinin karşılandığı çok ağır koşullarda çalıştırılıyordu.^[8]

Bu ortamda Ali'nin soyundan geldiğini öne süren Ali bin Muhammed adlı bir İranlı, Eylül 869'da özgürlük ve servet vaadiyle bazı kölelerin desteğini alarak bir ayaklanma başlattı. Hariciliği benimsedikten sonra daha radikal bir çizgiye yönelen Ali bin Muhammed'e göre herkes, hatta bir Siyah köle bile halife seçilebilirdi ve Harici olmayanların hepsi cihad açılması gereken kafirlerdi.

Ayaklanma

Halife ordularından kaçan eğitimli Siyah askerleri ve bazı hoşnutsuz köylüleri saflarına katarak hızla güçlenen ayaklanmacılar, Ekim 869'da bir Basra ordusunu yendikten sonra, kanallarla çevrili müstahkem bir noktada el-Muhtare adıyla bir merkez kurdular. Ardından Haziran 870'te Basra Körfezindeki el-Ubullah limanını ele geçirdiler. Böylece Irak'ın güneyini denetim altına alırken, Basra'nın denizyolu bağlantısını da kestiler. Bunu İran'ın güneybatısındaki Ahvaz kentinin alınması izledi.

Kısa sürede Irak'ın güneyi ve İran'ın güneybatısına sıçrayan bu isyan, hem bu bölgelerde yaşayan insanlara hem de Abbasi Halifeliği'ne çok zararlar vermiş ve Halifeliğin merkezi Bağdat'ı tehdit eder hale gelmişti. Halife el-Mutemid'in (hükümdarlığı 870-892) kardeşi el-Muvaffak'ın komutasındaki ordular ayaklanmacılarla bir türlü başa çıkamadı. Siyahlar Eylül 871'de Basra'yı yağmaladılar. Ardından Nisan 872'de de el-Muvaffak'ı yenilgiye uğrattılar.

İsyanın Bastırılması

Halife orduları 872-879 arasında İran'ın doğusunda Saffarilerle uğraşırken, Siyahlar Vasıt'ı ele geçirdiler (878) ve İran'ın Huzistan bölgesine girdiler. Sonunda el-Muvaffak 879'da Siyah kölelere karşı büyük bir saldırı düzenledi. Bir yıl içinde Siyahların kurduğu ikinci kent olan el-Mania'yı aldı ve ayaklanmacıları Huzistan'dan çıkardı. 881 ilkbaharında da Dicle Nehrinin karşı yakasında sıkı bir denetim kurarak el-Muhtare'yi kuşatma altına aldı. Ağustos 883'te Mısır hükümdarı Ahmed bin Tolun kuvvetlerinin de desteğiyle kenti ele geçirdi ve Ali'nin kellesiyle Bağdat'a döndü. İsyana karışan tüm bedeviler ve az sayıdaki zenci asker Kufe, Bağdat, Huzistan ve Şam sokaklarında diri diri yakıldı ve isyana kalkışma niyetinde olan azınlıklara gözdağı verildi. İsyana karışanların aileleri de idam edildi. İsyana destek veren tüm köyler ve ilçeler yıkıldı. Bölgedeki halklar kılıçtan geçirildi.^{[9] [10] [11] [12]}

Kaynakça

1. Hamevi, Sihabüddin Ebu Abdullah Yakut (ö.H.626/M.1229), Mu’cemu’l-Buldan, thk: Ferid Abdulaziz el-Cundi, I-VII
2. Waines 1992, pp. 29–30, 35; Popovic 1999, pp. 12–25; McKinney 2004, pp. 464–65; Lewis 2002, pp. 112–13; Nöldeke 1892, pp. 148–49
3. Popovic 1999, pp. 22-23
4. Waines 1992, p. 30; Popovic 1999, pp. 33–35, 150, 155; Talhami 1977, p. 453; Lewis 2002, p. 113; Nöldeke 1892, pp. 146–47
5. İbnü’l-Esir, Ali b. Muhammed (ö.H.630/M.1232)
6. Nüveyri, Ahmed b. Abdü’l-Vehhab (ö.H.733/M.1332), Nihayetü’l-Ereb fi Fununi’l-Edeb
7. Faysal es-Samir, Sevretü’z-Zenc, 412
8. Ali Bin Muhammed Önderliğinde Zenci Köle-İşçilerin Ayaklanması
9. Faruk Ömer, el-Hilafetü’l-Abbasiyye fi Asri’l-Fevda el-Askeriyye, H.247/334 M.861/946
10. Abdülaziz ed-Duri, Tarihu’l-Irak fi Karni’r-Rabii’l-Hicri
11. Yusuf el-Iys, Tarihu Asri’l-Hilafeti’l-Abbasiyye
12. Taberi, IX, s.643-644; �bnü’l-Esir, VII

Kaynak Kitaplar

• Abbasiler Tarihinde (H. 255-270/M. 869-883) Zenci İsyanı, Sebep, Sonuçları
• Öztürk, Yaşar Nuri (1997) Hallacı Mansur Ve Eseri , ISBN 975-677-915-2 .