Bar (halk oyunu)
Bar Oyunları, Kuzeydoğu Anadolu'da Erzurum, Kars, Ardahan, Bayburt, Gümüşhane (Kürtün hariç), Erzincan (Kemaliye hariç), Artvin (Hopa, Arhavi ve Borçka hariç), içine alan bölgede halkın oynadığı halk oyunlarıdır.
En yaygın olarak Erzurum, Erzincan, Gümüşhane ve Bayburt'ta gelişmiştir.
Gümüşhanenin Köse ilçesi sadece bar oynarken, Kürtün hariç diğer ilçelerde bar ve horon oynanmaktadır.
Davul ve zurna, Artvin'de davul-zurnayla beraber akordeon ve tulum eşliğinde ekip halinde oynanan halk oyunu olan Bar başlıca Kadın ve Erkek Barları olarak 2'ye ayrılır.
Erkek Barları 16 oyundan oluşur;
Baş Bar, İkinci Bar (aşırma), Sekme, İkinci Aşırma, Nari, Dello, Koçeri, Temirağa, Tamzara, Tavuk Bari, Felek, Çingeneler, Uzun Dere, Daldalar, Yayvan, Hançer Bari
Kadın Barları ise 12 oyundan oluşmaktadır.
Kavak, Çiftbeyaz Güvercin, Çember, Döne, Nari, Çarşıda Üzüm Kara, Sallama, Mendilimde kişmiş ile Badem Var, Tortumun Eymeleri, Aşşahtan Gelirem, Köylü Kızı, Delikız.
Bar tutuşmak olarak adlandırılan bu oyunlar halaya benzemekle birlikte kol ve el hareketleri de ön plandadır. Halaya göre ezgileri daha ağırdır.
Etimoloji
Bar, Ermenice Պար" (bar) halka dans anlamı taşır.
Erzurum Barları
Erkek Barları
1- Baş Bar: Açık oynanır güftesi oynanır.Bestede başlangıç ve son ayrı olmak üzere iki tür müzik vardır. Hüseyni makamındadır. Boyun Dadaşın, ağır başlı, zevk ehli, eğlencede laubalilikten ziyade ağır başlılık ve vefakarlı olduğunu ifade eder.
2- İkinci Bar (1. Aşırma): Kapalı barlardandır. Güftesi yoktur. Hüseyni makamında bestesi yapılmaktadır. Dadaşların birbirlerine gönülden gönüle bağlı, müttenit ve mütesanit olduklarını ifade eder.
3- Sekme (Tikine): Güftesi yoktur. Hüseyni makamındadır. Dadaşın yerine göre çok hareketli, fakat şuurlu ve müşterek sonuca ulaşma ifadesini temsil eder.
4- 2.Aşırma: Güftesi yoktur. Hüseyni makamındadır. Dadaşların harpte ve sulhte hareket halinde, iş hayatında birlik ve beraberlik içinde olduklarını ifadde eder.
5- Nari: Güftesi vardır açık bardır.Hüseyni makamındadır. Dadaşın zevk-i selim, aşk sevgi yaşantılarının ecdattan gelen hasletlerini çevreye aktarma duygularını sembolize eder. Sözleri: hey nari hey nari bacadan gel bacadan hey nari hey nari, işliğin alacadan. hey nari hey nari? ben seni alcağım, hey nari hey nari, bacadan gel bacadan
6- Dello: İki türlü müziği vardır. Oyunu da iki türlü oynanır. Birinci kısma, ikinci kısma Bitlis dellosu denir. Kapalı bardır. Dadaşın en hareketli ve ritmik oyunlarından birisi olan dello da, dadaşların hep birden bir komut altında ileri saldırı ve ani olarak geriden gelen tehlikeye karşı mukabelede bulunma hasletine sahip bulunduklarını kompoze eder. Erzurum'da Kemah'tan delloy delloy delloy can, yar gelir oynamaktan delloy delloy delloy can, kızın parmağı şişmiş delloy delloy delloy can, def çalıp oynamaktan delloy delloy delloy can, Erzurum ovasında delloy delloy delloy can, gül açar yaylasında delloy delloy delloy can, kız yanağın al olmuş delloy delloy delloy can, güzeller arasında delloy delloy delloy can, Erzurum iki yoldur delloy delloy delloy can, biri sağ biri soldur delloy delloy delloy can, kız Allah'ın seversen delloy delloy delloy can, ne sağ et nede öldür delloy delloy delloy can.
7- Koçeri: İki motif halinde oynanamaktadır. Birinci kısmın figürü ayrı, ikinci kısmın figürü de ayrıdır. Ayni zamanda her kısmın figür besteleri de ayrı ayrı özelliktedir. Hüzzam makamındadır. Birinci kısım kapalı, ikinci kısım açıktır. Adından da anlaşıldığı gibi dadaşları savaşa gönüllü katıldığını ve kahramanca dövüşmeden zevk aldıklarını sembolize etmektedir.Güftesi yoktur.
8- Temirağa: Açık bardır. Güftesi vardır. Hüseyni makamındadır. Temirağa adlı ritmik oyunları ile meşhur bir dadaştan alındığı rivayet edilen bu bar, cesaret ve kahramanlığı ifade eder.
9- Tamzara: Güftesi yoktur. Hüseyni makamındadır. Yarı kapalı, yarı açık oynanmaktadır. Bu oyun Erzurum köylerinde, şehirde olduğundan başka figürler ilavesiyle oynanmaktadır.Dadaşın kafa ve beden güçlülüğünü ifade etmektedir.
10-Tavuk Barı: Açık oynanır. Hüseyni makamındadır. Un elerler eleğinen, işim dönen feleğinen, eşin kızlar mezerimi, altı saplı küreğinen. un elerler bakır teşte, felek benim derdim deşme, kız oğlana meyil vemiş, sevdadır oy dile düşme. un elrler ince mince, felek sormaz halin nice, el aleme rüsvay oldum, yar peşinden gide gide.
12- Çingeneler: Açık oynanır. Güftesi yoktur. Rast makamındadır. Çingene alemlerini taklit karakterinde bir oyundur.
13- Uzundere: Açık oynanır. Güftesi yoktur. Hicaz makamındadır.
14- Daldalar: Kapalı oyunlardandır. Hüseyni makamındadır. Güftesi vardır. Daldalar daldalar daldan aşağı, saçları dökülmüş belden aşağı daldalar daldalar dalım yok benim, sineme saracak yarim yok benim. daldalar daldalar dalım yok benim, sineme saracak yarim yok benim. daldalar daldalar daldırdın beni, bir buse vermedin kandırdın beni. daldalar daldalar can Temir ağa, bir ayak üstüne dön Temir ağa.
15- Yayvan: Bu oyun iki kısım halinde oynanmaktadır.Bu iki çeşit figürler birleşerek bir bütün teşkil ederler. Birinci kısım kapalıdır. Dadaşlar hüseyni makamında olan müzikle YAYVAN barını oynarlar. Bu barın bitiminde içlerinden ikisi ortaya çıkar diğerleri kenarlarda tablo teşkil eder. Ortadakiler Köroğlu oyunu oynarlar. Bu oyunda pala ve kılıç kullanılır.Hücuım ve müdafa figürleri çok canlı ve heyecan vericidir. Hamasi bir oyundur.
16- Çerkez Barı:İki kişi tarafından Açık oynanan Bar oyunudur
17- Hançer Barı: İki kişi ile oynanır. Hüseyni makamındadır. Son bölümünde melodi ve ritm değişir. Birinci kısımda dello halindeki dadaşlar, ikinci kısımda birbirlerini affederek kusuru bağışlama ve hoş görülük ruhu içinde, neşeli gösteri oyunları ile devam ederler. Böylece oyun biter.
Kadın Barları
Erzurum kadın barları da erkek barları gibi kapalı veya açık olarak oynanmaktadır. Genellikle def, mey ve gıranata gibi ince saz aletleri kullanılır.
1-Kavak: Kız ve gelinlerin elele tutarak oynadıkları bir bardır. ben bir kavak yol üstünde biterem. gelen geçenlere gölge ederem, ırğalanma kavalk seni budaram, budar budar odun eder yakaram. güneş vurmuş boz tepenin başına, yeni girmiş onüç ondört yaşına, pulli yazma örtmiş kulam başına, ırğalanma kavak seni budaram, budar budar odun eder yakaram.
Oyunu sonuna doğru müzik daha hareketli çalınır, ritm hızlanır ve oyun biter.
2- Çift Beyaz Güvercin: Açık ve kapalı karma bir bardır. Güftesi vardır. Hüseynii makamındadır.Çalgı ve oyuncuların türkü şeklinde seslendirdikleri güftesiyle müşterek oynanır. Çift beyaz güvercin olsam, çadırın başına konsam, güzellere yoldaş olsam, çirkinlerden uzak dursam, gel gel karanfilli gelin, eli deste güllü gelin beli ipek şallı gelin.karanfiller oymak oymak,hiç olur mu yare doymak, ağzın şeker dilin kaymak.gel gel karanfilli gelin, eli deste güllü gelin, beli ipek şallı gelin.karanfil buldum derede,sordum evleri nerede, ha burada ha şurada, gel gel karanfilli gelin, eli deste güllü gelin beli ipek şallı gelin. 3- Çember: Çember oyunu aynı ekip tarafından oynanır hüseyni makamındadır. Çalgılarda değişiklik yoktur.Güftesi vardır. atın üstünde eğer,bilmem ağam ne geyer,altında beyaz gömlek,üstünde kutnu yelek, (nakarat) çember bastım yol açtımkırmızı güle dolaştım,değme güle konmazkençakır dikene düştüm
4- Döne: Ayni ekip tarafından oynanır hüseyni makamındadır.Güftesi yoktur.Bir ileri bir geri oynandığı için ayrıca adına dönerde denir.
5- Nari: Aynı ekip tarafınadan oynanır.Hüseyni makamındadır.Söylenerek ve çalgı refakatinde oynanır. hey nari hey nari bacadan gel bacadan hey nari hey nari, hey nari hey nari, ben seni alcağım,hey nari hey nari, bacadan gel bacadan
6- Çarşıda Üzüm Kara: Aynı ekip tarafından oynanır.Güftesi vardır.Çalgılar aynıdır. ah çimene gel çimene gel gül oğlan, çimen çiçek deste biçek, çit yelekli gül oğlan. ah çimene gel çimene gel gül oğlan, çimen çiçek deste biçek çit yelekli gül oğlan. elim boş yüzüm kara,çimen gel çimene gel gül oğlan çimen çiçek deste biçek çit yelekli gül oğlan
7-Sallama: Aynı ekip tarafından oynanır.Güftesi yoktur.Yalnız çalgılarla oynanmaktadır.
8-Mendilimde kişmiş ile badem var: Ekip ve çalgılar aynıdır.Güftesi vardır. mendilimde kişmiş ile badem var, usul söyle köşelerde adam var. seni benden beni senden eden var, bağdat yolu hor göründü göründü, gurbet bana dar göründü göründü. baltayı vurdum bayıra, suyu bağladım çayıra,ben giderem gurbet ele, mevlam seni gayıra. bağdat yolu hor göründü göründü, gurbet bana dar göründü göründü.
9-Tortumun Eğmeleri: Ayni ekip tarafından oynanır hüseyni makamındadır. Güftesi vardır.
Tortumun eğmeleri, ağam yar paşam yar, beğenmem düğmeleri di gel gel. yarim yelek yaptırmış ağam yar paşam yar, ben olim düğmeleri di gele gel. Kavurma koydum tasa ağam yar paşam yar, doldurdum basa basa di gel gel.benim yarim çok güzel ağam yar paşam yar, azıcık boydan kısa di gel gel. Bu gün ayın onudur ağam yar paşam yar, yüküm buğday unudur di gel gel evliye gönül verme ağam yar paşam yar, eve gider unudur di gel gel
10-Aşşahtan Gelirem: Ayni ekip tarafın dan aynı çalgılarla oynanır. Hüseyni makamındadır. Güftesi vardır.
Aşşahtan gelirem yüküm eriktir, eriğin dalları delik deliktir, bir emmim kızı var teze feriktir. gelme ecel gelme üç gün ara ver, galdır bu sevdayı götür yare ver.
Gelme ecel gelme üç gün ara ver,üç günden ne çıkar beş gün ara ver, al benim selamımı götür yare ver (nakarat)
Aşşahtan gelirem yüküm üzümdür, üzmün dlları düzüm düzümdür.bir emmim kızı var iki gözümdür.
11-Köylü Kızı: İki kişi tarafından oynanır bir köylü kızının günlük yaşantılarını yansıtan taklidi bir oyundur.Güftesi vardır. köylü kızı inek sağar le le le köylü kızı hem sağıyor hem oynuyor vay lelele köylü kızı köylü kızı un eliyor le le le köylü kızı hem eliyor hem oynuyor vay le le le köylü kızı köylü kızı yün eğirir le le le köylü kızıhem eğirir hem de oynar vay le le le köylü kız köylü kızı çayda gezer le le le köylü kızı hem geziyor hem oynuyor vay le le le köylü kızı köylü kızı süt pişirir le le le köylü kızıhem pişirir hem taşırır vay le le le köylü kızı köylü kızı yün darıyor le le le köylü kızı hem darıyor hem oynuyor vay le le le köylü kızı
12-Delikız: Erzurum'un tek karma barıdır.Bir bayan ve bir erkek tarafından oynanır.Temsili bir sahne oyununa benzer.Rivayete göre bedenence sakat aklı müvazenesi bozuk bir kızın, kocaya verilmesi vaadiyle kendisine oynatılan oyudur. erkek: deli kız sinin geliyor kız: sinide neler geliyor erkek: koluna halhal geliyorkız: haniya niye gelmedierkek: geldi de geri döndüler kız: ne gusurumu buldularerkek: koluna çolak dedilergurbanız olim bir bahın hayraniz olim bir bahın haniya bunun çolaği erkek: deli kız sinin geliyor kız: sinide neler geliyorerkek: ayağan kalloç geliyor kız: haniya niye gelmedi erkek: geldide gri döndülerkız: ne gusurumu buludularerkek: ayağan topal dedilerkız: kurbanız olim komşular heyranız olim komşular haniya bunun topali
Karşılıklı beste ve güfte karışımı söylenen sözlerle ritmik hareketlerin temsili halleri bağlantı halinde devam ettirilir.Her söylenen cümle iki kez tekrar edilir. Çalgı, def, mey veya davul-zurnadır.
Bayburt Barları
Erzurum'un Sarhoş Barı, Hançer Barı, Hakkari Barı, Sekme, Tamzara gibi oyunları Bayburt'ta da vardır. Fakat buradakilerin tertiplerinde bazen mühimce farklar görülür. Benzeşmelere rağmen, nağmeleri ve her Barın "üstleme" dedikleri ikinci süratli kısmı ezgi bakımından bambaşkadır. Meselâ Bayburt Sarhoş Barı'nın Üstlemesi Erzurum'un Tavuk Barı'nı andırır. Erzurum Barlarının ikinci canlı hareketleri ise kendi ilk kısımlarından pek o kadar farklı değildir. Bayburt'un Daldalar Barı, Erzurum'un Daldalar'ına benzemez. Veysel, Demirağa, Sürtme, Kutkut, Hanım Barlarına gelince; bunlar sırf Bayburt'a mahsustur. Başka yerlerde de bazen aynı adlarla oynanan bir ikisi hem hava hem de figürlerce o yerlerin zevkine uydurulmuş durumdadırlar. Hakkari Barı'nın Erzurum ve Bayburt taraflarına Hakkari tarafından geldiği zannedilmektedir. Çünkü, Hakkari'de Bar tabiri kullanılmaz. Oraya ithafla Erzurum'da tertiplenerek adlandırılmış olmalıdır. Buna karşılık Sıksaray Barı (doğru adı Sığsara'dır) mutlak surette Trabzon üzerinden gelmedir. Rize'deki Sığsara Horonu'na ait olarak elde mevcut iki ezgi motifi Bayburt Sıksaray Bar havasının aynı gibidir. Sonra, Bayburt Sıksarayı'nda kemençe üslup ve kıvraklığı da hakimdir. Küçük (ve melodik olmaktan ziyade ritmik görünüşlü) birer motifin tekerrüründen ibaret diğer bazı Bar çeşitlerinde de Trabzon etkisi sezilir. Bayburt Barlarının "ikisi ortası" vasıflar taşıması sebepsiz değildir. Burası, Trabzon-Erzurum ana yolu üzerindedir. Hele Gümüşhane daha da Trabzon'a çalar.
Kadınlı erkekli oyunda pek sevinçli günlerde (ve ayrıca tarikat görmüş köylerde) aile kızları da Barlara katılabiliyorlar.
Kısaca, Bayburt'un Bar havaları ve figürleri hayli farklı olduklarından, Bayburtlu çalgıcılar Erzurumlu Barcılara kendi havalarıyla ayak attıramazlar. Bununla beraber her iki tarafın barlarında tecrübeli davul zurnacılar o mıntıkada vardır.
Bar oynanmadan önce genellikle Erkek barlarından Baş Bar başlamadan önce 'Bar Şiiri' okunur ve Bar oynanmaya başlanır.
Bar Şiiri
- Yüzyılların ardından kopup gelen bir vakar
- Kahramanlık, yiğitlik, erlik destanıdır bar
- Bu oyunda gör bizi, geçme sakınıraktan
- Gözün varsa seçersin, bar'da karayı ak'tan
- Bir savaş seyri vardır, Dadaşın her bar'ında
- Görünce kanın kaynar, o an damarlarında
- Doyum olmaz bir görsen, Köroğlu'nun barı'nı
- Güvenirsin görünce, düşünmezsin yarını
- Dumlu'dan taa Basra'ya çağlayan selimiz var
- Bahtımız kara değil, bugün Karasu kadar
- Bingöl yaratmadı mı, kan çağlayan Aras'ı
- Hazar çalkalanırken, kanar Türk'ün yarası
- Aman Aras, han Aras, Bingöl'den kalkan Aras
- Al başımdan sevdanı, Hazar'da çalkan Aras
- Dadaş çelik bir yaydır, onu germeye gelmez
- Çağlayan bir sel olur, dağlara da baş eğmez
- Yayla bulutu gibi, yükselir yavaş yavaş
- Sonra birden sel olur, köpürür coşar Dadaş
- Doğu'nun sınır taşı, Erzurum'un Dadaşı
- Efesi var İzmir'in, eğilmez Türk'ün başı
- Barbaşı sallarken gönülden mendilini
- Gözüne al Dadaşım, gönülden sevdiğini
- Dinle, davul ne diyor dan dan dan
- Ben bu sese vurgunam can can can
- Canlar yurdundur elbet, her can vatana kurban
- Atalar yurt sevmeyi davuldan öğrendiler
- Bu ilk bar'ın adına sarhoş barı dediler
- Dadaşlar ağır ağır bir halka çevirdiler
- Yurda kurban yiğitler, bu halkaya girdiler
- Gönülden tutuşanlar, hepsi de sarhoştular
- Seven sarhoştur elbet, içse de içmese de
- ses yok, donmuş dudaklar, gözler halkalanıyor
- Ufuklar bayraklaşmış, cihan dalgalanıyor
- Dan dan dan
- Kanlar kaynaştıran bir ses çıktı zurnadan
- Dağlar gibi Dadaşlar, kımıldandı durmadan
- Tanrım, bu ne duruştur, gözler şimşekleşiyor
- Kırat kişniyor, neden toprakları eşiyor
- Silkin Palandöken, dök başından kar'ını
- Dadaş oynarken, senin gösterir vakarını
- Vur davulcu, candan coşsun Dadaşım
- Çal zurnacı, oynasın Dadaş, dönüyor başım