Eleştirel düşünme

Eleştirel düşünme (kritik düşünme) akıl yürütme, analiz ve değerlendirme gibi zihinsel süreçlerden oluşan bir düşünme biçimidir. Eleştirel düşünme yerine kimi zaman tartışma mantığı ya da biçim dışı (enformel) mantık terimleri de kullanılmaktadır. Eleştirel düşünme sağduyu ve bilimsel kanıtlarla uyuşan net hükümlere varmak için somut veya soyut konular üzerinde düşünme süreçlerini de içermektedir. Bu yönüyle diğer bir düşünme biçimi olan yaratıcı düşünmeyi tamamlamaktadır.

Eleştirel düşünürler tüm duyulardan, yazılı veya sözlü ifadelerden, gözlem, deney ve akıl yürütmeden elde ettikleri verileri bir araya getirirler. Eleştirel düşünme bireyin tartışmaları safsatalardan ayırabilmesine, yargılama yetisinin gücüne, inançlarının şekillenmesine, yeğlemelerinin ve eylemlerinin doğru ve geçerli olmasına önemli katkıda bulunur.

Eleştirel düşünce özellikleri

Geliştirilen bir argümanın, ne denli eleştirel düşünme ürünü olduğunu anlamak için bir dizi ölçüte gereksinme bulunmaktadır. Bu ölçütlere göre bir argümanı inceleyerek, argümanın ulaştığı sonuçların sağlamlığının düzeyi hakında fikir edinmek mümkündür. Eleştirel düşünceyi eleştirel olmayan düşünceden ayırmayı sağlayan başlıca düşünce özellikleri şunlardır:

• İlgililik: Geliştirilen argüman ve argümanı meydana getiren öğeler ele alınan konuya ilişkin olmalıdır.
• Geçerlilik: Argümanı teşkil eden önermeler sağduyu, veri, bilgi ve kanıta dayalı olarak savunulabilir ve geçerlenebilir olmalıdır.
• Açıklık ve anlaşılabilirlik: Argümanı meydana getiren önerme ve çıkarımlar herhangi bir yanlış anlamaya veya anlam karmaşasına meydan vermemelidir.
• Dengelilik (genişlik ve derinlik): Argümanı meydana getiren önermelerin kapsamı ve ayrıntı düzeyi yeterli olmalıdır.
• Mantıklılık: Önermeler doğru biçimde sıralanmalı ve birbirleri ile doğru olarak ilişkilendirilmeli, argüman uygun bir mantık silsilesi izlemelidir.
• Doğruluk: Argümanın sonunda varılan sonuçlar, argümana temel oluşturan veri, bilgi, kanıt ve varsayımlar tarafından desteklenmelidir.
• Adillik: Argüman konunun paydaşları arasında—özellikle sağduyu ve bilgi sahibi olanlarda—güvenilirlik ve adalet hissi uyandırmalıdır.

Eleştirel düşünme süreci

Eleştirel düşünme süreci beş aşamadan oluşumakta ve ele alınacak konunun belirlenmesi ile başlamaktadır. Ardından konu ile ilgili veri, bilgi ve kanıtlar toplanmakta; farklı argümanlar ve bakış açıları incelenmekte; incelenen argümanların dayandığı varsayım, veri, bilgi ve kanıtlar gözden geçirilmektedir. İkinci aşamada elde edilen bulgular üçüncü aşamada bir değerlendirmeye tabi tutulmakta, gereksiz ya da geçersiz olanlar ayıklanmaktadır. Kalanlar arasındaki benzerlikler ve farklılıklar saptanmakta, bağlantılar ve ilişkiler tanımlanmaktadır. Dördüncü aşamada kalan veri, bilgi ve kanıtlar mantıksal bir çerçeveye oturulmaktadır. Beşinci ve son aşamada ise mantık çerçevesi içerisinde varılan sonuçlar sunulmakta; sonuçların geçerliliği ve sağlamlığı hakkında bir yargıya varılmaktadır.

Eleştirel düşünme becerileri

Eleştirel düşünürler eleştirel düşünme süreci boyunca, ele alınan konuyu yeterince sağlam biçimde tartışabilmek için bir dizi beceriye gereksinme duymaktadır. Başlıca eleştirel düşünme becerileri şunlardır:

• Ayıklamak: Bir argümanı oluşturmak üzere bir araya getirilmiş tümce ya da önermelerden hangisinin geçerli olduğunu belirlemek; kalanları kullanmamak.
• Bağlantılandırmak: Bir argümanı oluşturmak üzere bir araya getirilmiş tümce ya da önermeleri doğru bağlaçları kullanarak birbirleri ile mantıksal olarak ilişkilendirmek.
• Benzetmek: Bir argümanda betimlenen kişi, nesne, eylem, olgu ya da kavramlar arasındaki benzer özelliklerin, bu benzerliklerin gücünün ayırdına varmak.
• Çözümlemek: Karmaşık bir konuyu uygun biçimde alt konulara bölerek konunun daha iyi anlaşılmasını sağlamak.
• Eleştirmek: Bir argümana konu olan kişi, nesne, eylem, olgu ya da kavramlar hakkında, ya da argümanı oluşturan önermeler hakkında olumlu ya da olumsuz bir yargıya varmak.
• Eşleştirmek: Bir argümana konu olan kişi, nesne, eylem, olgu ya da kavramlar arasında, ya da argümanı oluşturan önermeler arasında ilinti kurmak.
• Hipotez oluşturmak: Ortada yeterli veri, bilgi ve kanıt yokken, bir argüman oluşturabilmek amacı ile varsayımda bulunmak ya da açıklama önermek.
• Karşılaştırmak: Bir argümana konu olan tümceler ya da argümanda betimlenen kişi, nesne, eylem, olgu ya da kavramlar arasındaki ortak özellikleri ve farklılıkları değerlendirmek ve belirlemek.
• Kümelendirmek: Bir argümanda betimlenen kişi, nesne, eylem, olgu ya da kavramların aralarındaki benzer özellikleri saptamak; bu benzerlikleri kullanarak onları gruplamak.
• Neden-sonuç ilişkisi kurmak: Biribirini izleyen iki olgudan, ardılın öncülü hangi neden veya nedenlerden izlemesi gerektiğini geçerli ve sağlam bir biçimde açıklamak.
• Öngörmek: Geçmişe ya da bugüne değin veri, bilgi ve kanıtlardan yola çıkarak gelecekte ne olacağını önceden kestirmek.
• Örüntü ve istisnaları belirlemek: Bir argümanı oluşturan kişi, nesne, eylem, olgu ya da kavramlarda yinelenen özelliklerin ayırdına varmak ve—varsa—istisnaları belirlemek; istisnalardan yola çıkarak örüntünün genelliği hakkında yargıya varmak.
• Plan yapmak: Düne ve bugüne değin veri, bilgi ve kanıtlardan yola çıkarak; ve karşılaşılabilecek belirsizlikleri de göz önüne alarak gelecekte ne ya da neler yapılması gerektiğine ilişkin karar vermek.
• Sentezlemek: Bir argümanı oluşturan ve kimi zaman biribiri ile ilintisiz ya da çelişkili görünen veri, bilgi, kanıt ve tümcelerden yola çıkarak genel ya da özgün bir sonuca varmak.
• Sınıflamak: Önceden belirlenmiş ölçütlere göre bir argümanda betimlenen kişi, nesne, eylem, olgu ya da kavramlardan ortak özellikler gösterenleri gruplamak.
• Sıralamak: Önceden belirlenmiş bir ölçüte göre bir argümanı meydana getiren tümceleri ya da argümanda betimlenen kişi, nesne, eylem, olgu ya da kavramları sıradüzensel olarak dizmek.
• Tümdengelimsel (dedüktif) çıkarım yapmak: Bir genellemeden yola çıkarak, belirli bir kişi, nesne, eylem ya da olguya, veya bunlardan oluşan bir gruba değin çıkarımda bulunmak.
• Tümevarımsal (endüktif) çıkarım yapmak: Gözlem, deney ya da araştırma yolu ile toplanan veri, bilgi ve kanıtlara dayanarak bir kişi, nesne, eylem ya da olguya, veya bunların meydana getirdiği bir gruba değin genelleme yapmak.
• Veri, bilgi ve delil toplamak: Bir hipotezi kanıtlamak, bir konuda argüman geliştirmek ya da geliştirilmiş bir argümanı kuşkuya olabildiğince yer bırakmayacak şekilde desteklemek üzere, konu ile ilgili gerçekleri gözlem, ölçüm, deney ya da araştırma yolu ile bir araya getirmek.

Düşünme çeşitleri

Eleştirel düşünme	Eleştirel olmayan düşünme
Mantıksal düşünme	Mantıksal olmayan düşünme
Deneysel (ampirik) düşünme	Sezgisel düşünme
Yararcı (pragmatik) düşünme	Arzuya dayalı düşünme
Kuşkucu düşünme	Yetkeci (otoriteye dayalı) düşünme
Yansıtmalı (reflektif) düşünme	Dogmatik düşünme
Gerçekçi (realist) düşünme	İdealist düşünme
İstatistiksel düşünme	Mutlakçı düşünme
Çözümsel (analitik) düşünme	Vasat düşünme

Kaynaklar

Kitaplar

• Allen, M. (2004). Smart Thinking: Skills for Critical Understanding and Writing. 2. Basım. Oxford University Press.
• Browne, M. N. ve S. M. Keeley. (2009). Asking the Right Questions: A Guide to Critical Thinking. 9. Basım. Prentice Hall.
• Moore, B. N. ve R. Parker. (2008). Critical Thinking. 9. Basım. McGraw-Hill.
• Özdemir, O. (2008). Eleştirel Düşünme. Kriter Yayınları.
• Sinnott-Armstrong, W. ve R. J. Fogelin. (2009). Understanding Arguments: An Introduction to Informal Logic. 8. Basım. Wadsworth.
• Şahinel, S. (2002). Eleştirel Düşünme. Pagem A Yayıncılık.
• Tittle, P. (2011). Critical Thinking: An Appeal to Reason. Routledge.
• Walton, D. N. (1989). Informal Logic: A Handbook for Critical Argumentation. Cambridge University Press.
• Wright, L. (2001). Critical Thinking: An Introduction to Analytical Reading and Reasoning. Oxford University Press.

Dış bağlantılar

• Berber, F., F. Akbulut, H. Maden, M. Gezer ve Ş. Keser. (Tarihsiz). Düşünme ve Eleştirel Düşünme: Özel Öğretim Yöntemleri Dersi Araştırma Raporu. Süleyman Demirel Üniversitesi, Teknik Eğitim Fakültesi, Elektronik-Bilgisayar Eğitimi Bölümü, Bilgisayar Sistemleri Öğretmenliği. 07.10.2011 tarihinde http://tins116.cankaya.edu.tr/uploads/files/dusunmeveelestireldusunme.pdf bağlantısından erişildi.
• Paul, R. ve L. Elder. (Tarihsiz). Minik Eleştirel Düşünme Kılavuzu: Kavramlar ve Araçlar. (Çev. Fidan, M. B.). Foundation for Critical Thinking. 20.09.2011 tarihinde http://www.criticalthinking.org/files/Turkish_CT_Concepts_Tools.pdf bağlantısından erişildi.
• Critical thinking
• Argumentation and Critical Thinking Tutorial
• Argument Mapping
• Critical Thinking Core Concepts
• Critical Thinking on the Web
• Critical Thinking Web
• Critical Thinking: What Is It Good for?
• Foundation For Critical Thinking
• The Socratic Method and Critical Thinking