Jaguar

Vikipedi:Taksokutu
Jaguar
Korunma durumu: Yakın tehdit altında (NT)

Bilimsel sınıflandırma
Alem: Animalia (Hayvanlar)
Şube: Chordata (Kordalılar)
Sınıf: Mammalia (Memeliler)
Takım: Carnivora (Etçiller)
Alt takım: Feliformia (Kedimsiler)
Familya: Felidae (Kedigiller)
Alt familya: Pantherinae (Büyük kediler)
Cins: Panthera
Tür: P. onca
Binominal adı
Panthera onca
Linnaeus, 1758

Dış bağlantılar
Wikimedia Commons'ta Jaguar ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.
Wikispecies'te Jaguar ile ilgili detaylı taksonomi bilgileri bulunur.

Jaguar (Panthera onca), kedigiller (Felidae) familyasından ve Panthera cinsinin dört büyük kedisinden biri olan bir Yeni Dünya memelisidir. Diğer üç büyük kedi, Eski Dünya’nın kaplan, aslan ve parstır. Kaplan ve aslandan sonra en büyük üçüncü kedi olan jaguar Batı Yarımküresinin en büyük ve en güçlü kedisidir. Jaguar günümüzde Meksika’dan (bazen ABD’nin güneybatısında da görülebilir) Orta Amerika’ya ve Paraguay’ın güneyi ile kuzey Arjantin’e kadar dağılan bir alanda bulunmaktadır.

Benekli kedi, fiziksel olarak daha çok parsa benzese de daha güçlü yapısı, davranışsal ve habitat özellikleri ile kaplana daha yakındır. Tercih ettiği habitat cengel olsa da, ormanlık araziden açık araziye kadar çeşitli alanlarda yaşar. Genel olarak su kenarlarında bulunur ve kaplan gibi yüzmekten hoşlanan kediler olarak dikkat çekerler.

Jaguar genel olarak yalnız dolaşan, avını izleyip pusuya düşüren bir avcıdır ve avını seçerken fırsatçı davranır. Aynı zamanda ekosistemi dengelemek ve av türlerinin nüfuslarını kontrol altında tutmak konusunda önemli rol oynayan hem süper hem de kilittaşı avcıdır. Jaguar, diğer kedilere göre bile oldukça kuvvetli bir çeneye sahiptir.[1] Kuvvetli çenesi sayesinde zırhlı sürüngenlerin kabuklarını deler ve memeliler arasında sıradışı olan bir öldürme yöntemi kullanır. Beyne ölümcül darbeyi indirmek için doğrudan avının kafatasını iki kulağının arasından ısırır.[2]

Etimoloji

Jaguar kelimesinin etimolojisi tam olarak belli değildir. Bazı kaynaklar Güney Amerika Tupi dilinden Portekizce’ye geçtiğini belirtir.[3] Başka bazı kaynaklar bu sözcüğün Guarani diline ait olduğunu savunur. Tupi dilindeki özgün ve tam isim jaguaradır ve aynı zamanda tüm etçil hayvanları tanımlamak için de kullanılır.[3][4] Birleşik hâli olan jaguareté sözcüğündeki -eté "gerçek" anlamına gelir.[4] Guarani dilindeki yaguareté sözcüğü de "gerçek yırtıcı hayvan",[5] , "köpek gövdeli",[6] ya da "yırtıcı köpek" diye farklı çevirilere sahiptir.[7] İlk etimolojik raporlara göre jaguara sözcüğü "avını bir kerede öldüren hayvan" anlamına gelir ve bu bilgi birçok kaynakta bulunmaktadır.[8] Ancak bu bilginin doğru olmadığı öne sürülmüştür.[4] Birçok Orta ve Güney Amerika ülkesinde bu kediye el tigre ("kaplan") denir.

Panthera onca bilimsel adının ilk kısmının Yunanca pan- ("tüm") ve ther ("hayvan") sözcüklerinden türetildiği söylense de, bu da halk arasında yayılmış doğru olmayan bir etimolojik yorumdur. Panthera büyük olasılıkla Doğu Asya kaynaklıdır ve "sarımsı hayvan" ya da "beyazımsı sarı" anlamlarına gelir.[9]

Onca sözcüğünün, hayvanın güçlü pençeleri nedeniyle "çengel" ya da "kanca" olduğu söylense de en doğru etimolojik yorum basitçe, hayvanın Portekizce ismi olan onçadan (on-sa) geldiğidir.

Taksonomi

Jaguar Panthera onca, Panthera cinsinin Yeni Dünya’daki tek temsilcisidir. DNA araştırmalarıyla elde edilen kanıtlara göre aslan, kaplan, pars, jaguar, kar parsı ve bulutlu pars ortak bir ataya sahiptir ve bu da yaklaşık altı ile on milyon yıl önceye dayanır.[10] Fosil kayıtları, Panthera cinsinin 2 ile 3,8 milyon yıl önce ortaya çıktığını göstermektedir.[10][11] Bulutlu pars (Neofelis nebulosa) genel olarak bu grubun başına konur.[10][12][13][14] Diğer türlerin evrim ağacındaki konumu değişik çalışmalarda farklılık gösterir ve henüz çözülememiştir. Çalışmaların çoğu kar parsını Panthera cinsine katar,[10][12][14] kar parsının bilimsel adının Uncia uncia[15][16] ya da Panthera uncia[10][12][13][14] olması konusunda belirli bir ortak görüş yoktur.

Morfolojik kanıtlara dayanan Britanyalı zoolog Reginald Pocock, jaguarın daha çok pars ile bağlantılı olduğu sonucuna varmıştır.[14] Ancak DNA kanıtları yetersizdir ve çalışmadan çalışmaya jaguarın konumu değişiklik gösterir.[10][12][13][14] Avrupa jaguarı (Panthera gombaszoegensis) ve Amerika aslanı (Panthera atrox) gibi soyu tükenmiş Panthera türlerinin fosilleri incelendiğinde hem aslanların hem de jaguarların özelliklerini gösterdikleri görülür.[14] Jaguar mitokondriyal DNA’sının analizi, türün ortaya çıkışını fosillerin belirttiğinden daha yeni bir tarih olan 280.000 ile 510.000 yıl öncesine dayandırmaktadır.[17]

Coğrafi Tanım

Jaguar alttürlerinin en son betimlemesi 1939 yılında Pocock tarafından yapılmıştır. Pocock, coğrafî orijin ve kafatası morfolojisine dayanarak sekiz alttürü belirlemiştir. Ancak tüm alttürleri dikkatle inceleyebilmek için yeterli sayıda örneğe sahip olmaması nedeniyle önerdiği alttürlerin bir kısmı için şüphelerini belirtmiştir. Daha sonraları çalışmalarının değerlendirilmesi sonucu yalnızca 3 alttür önerilmiştir: P. o. onca, P. o. paraguensis ya da P. o. palustris, P. o. hernandesii[18]

Çok iyi tanımlanmış alttürler oluşturma konusunda son yıllarda yapılan çalışmalar da başarısız olmuştur ve artık kabul görmemektedir.[19] Larson (1997) jaguarın morfolojik değişikliklerini incelemiş, güneyde ve kuzeyde yaşayanlar arasında farklılık olduğunu göstermiştir. Ancak varolduğu ileri sürülen alttürler arasında, alttür olacak kadar büyük farklılıklar bulamamıştır.[20] Eizirik ve arkadaşlarının 2001 yılında yaptıkları genetik bir çalışma, belirgin bir coğrafi alttür dağılımının olmadığını göstermiş, ancak Amazon Nehri gibi büyük coğrafi engellerin farklı popülasyonlar arasındaki gen alışverişini sınırladığını da ortaya koymuştur.[17] Sonraki daha detaylı bir çalışma, Kolombiya’daki jaguarların tahminî popülasyon yapısını doğrulamıştır.[21]

Pocock'un alttür sınıflandırması hâlâ kedinin genel tanımları arasında belirtilmektedir.[22] Seymore bunları üç alttürde gruplandırmıştır:[18]

  1. Panthera onca onca: Venezuela’dan, Brezilya’nın Rio Grande do Sul nehrinin güney ve doğusuna kadar ve
    • P. onca peruviana: Peru sahili dahil olmak üzere.
  2. P. onca hernandesii: Batı Meksika ve ayrıca
  3. P. onca palustris ya da P. onca paraguensis: Paraguay ve kuzeydoğu Arjantin[18][23]

Biyoloji ve davranış

Fiziksel nitelikler

Jaguar güçlü kaslara sahip bir hayvandır. Vücut ölçüleri önemli değişiklikler gösterir. Ağırlığı genellikle 56–96 kilogram arasında dolaşsa da 131–151 kilogram gelen daha iri jaguarlarla (dişi aslan ve kaplanların ortalama ağırlığına erişir) 36 kilogram gelen daha küçük jaguarlar da kaydedilmiştir. Dişiler genelde erkeklerden %10–20 daha küçüktür. Kedinin boyu 1,62–1,83 metre arasında değişir ve bu boya kuyruk 75 santimetre daha ekler. Omuz yükseklikleri 67–76 santimetre arasındadır.[24]

Henry Doorly Hayvanat Bahçesi’nde bir jaguar

Bölgeler ve habitatlar arasında boyut farklılıkları da ortaya çıkarılmıştır. Kuzeyden güneye gidildikçe boyut büyür. Meksika’nın pasifik sahilinde Chamela-Cuixmala Biyosfer Rezervi’nde jaguarlar üzerine yapılan bir çalışma yaklaşık bir puma boyutlarında yalnızca 30–50 kilogramlık jaguarların varlığını göstermiştir.[25] Buna karşın Brezilya’da Pantanal bölgesinde yapılan bir çalışmada da ortalama jaguar ağırlığı olarak 100 kilogram bulunmuştur.[26] Orman jaguarları açık alanda bulunan jaguarlara göre daha koyu renklerde ve daha küçüktürler. Bunun nedeni büyük bir ihtimalle ormanlık alanlarda büyük otçul avların daha az olmasıdır.[27]

Kısa ve kalın bacak yapısı jaguarın iyi tırmanmasını, sürünerek ilerlemesini ve yüzmesini sağlar.[24] Kafa sağlamdır ve çene aşırı bir şekilde güçlüdür. Jaguarların tüm kedigiller içinde en güçlü ve memeliler içinde de ikinci en güçlü çeneye sahip olduğu önerilmiştir. Bu güçlülüğün nedeni jaguarların kaplumbağa kabuklarını bile delecek kadar güçlü olmak için adaptasyonudur.[2] Vücut oranına göre ısırma gücünün karşılaştırması jaguarı aslan ve kaplanın önünde, bulutlu parsın yanında en üst sıraya oturtmuştur.[1] National Geographic dergisinin özel bir sayısı da jaguarın dünyanın en kuvvetli kedisi olduğunu önermiştir.[28] Bir jaguarın, 300 kg'lık bir boğayı bile çenesiyle 8 metre sürükleyebileceği ve en ağır kemikleri bile ezebileceği bildirilmiştir.[29] Jaguar cengel içinde 300 kilograma kadar olan hayvanları avlar, kısa ve kalın fiziksel yapısı avına ve çevresine göre geçirdiği adaptasyonun bir sonucudur.

Yüksek melaninli bir jaguar. Nam-ı diğer kara panter

Jaguarın postu asıl sarımsı kahverengi renkteyse de kızıl-kahverengiden siyaha kadar çeşitlilik gösterir. Kedinin kürkü cengel habitatında kamufle olabilmek için gül tarzı beneklerle kaplıdır. Post üstündeki benekler bir jaguardan diğerine farklılık gösterir, gül şeklindeki benekler farklı tipte bir ya da birkeç benek içerebilir. Genellikle kafa ve boyundaki benekler dolu, boşluk olmayan beneklerdir. Kuyruk bölgesinde de aynı şeklde olan benekler birleşerek bir kuşak haline gelir. Göbek, boyunaltı ve ayakların dış yüzleri ile aşağı yanlar beyazdır.[24]

Bu türde melanizm diye bilinen durum oluşur. Melanizme sahip tip benekli tipten daha az yaygındır. Güney Amerika bölgesinde yüzde altılık bir oran bildirilmiştir.[30] Melanizm baskın allelin sonucudur.[31] Melanizm olan jaguarlar tamamen siyah görünseler de yakından incelendiğinde benekler hâlâ görülebilirdir. Melanizmi olan jaguarlar halk arasında kara panter olarak bilinse de ayrı bir tür oluşturmazlar. Bazen beyaz panter diye adlandırılan nadir görülen albino bireyler, diğer kedilerde olduğu gibi jaguarlar arasında da görülür.[27]

Jaguar parsa çok benzer ama daha kısa ve kalın yapısı vardır. İki hayvan, postlarının üzerindeki gül şeklindeki beneklerden ayırtedilebilirler. Jaguarın benekleri sayıca daha az ve büyüktür. Genelde koyu renklidir ve kalın çizgili beneklerin ortasındaki küçük benekler parsda bulunmaz. Jaguarın kafası daha yuvarlaktır, daha kısa ama kalın bacakları vardır.[32]

Üreme ve yaşam çevrimi

Dişi jaguarlar cinsel olgunluğa yaklaşık iki yılda gelirken erkek jaguarlar üç ya da dört yıl sonra ulaşırlar. Doğal ortamında kedinin yıl boyunca çiftleştiği sanılmaktadır ancak av arttığında doğumların sayısı da artış gösterir.[33] Esaret altındaki erkek jaguarlarda yapılan çalışma yıl boyunca çiftleşme varsayımını destekler. Semen özellikleri ve boşalma kalitesinde mevsimsel değişikliklere rastlanmamış ancak esaret altında üreme başarısının düşük olduğu gözlemlenmiştir.[34] Dişilerin adeti 37 günlük çevrimin içinde 6–17 gün sürer ve dişiler idrar ile bıraktıkları koku ve daha yüksek ses tonu ile çiftleşmeye hazır olduğunu bildirir.[33]

Eşler çiftleştikte sonra ayrılır ve yavruların bakımını dişi yapar. Hamilelik 93-105 gün arası sürer ve dişi sıklıkla iki bazen de dörde kadar varan sayıda yavrular. Yavrular doğduktan sonra anne erkeklerin etrafta dolaşmasına izin vermez. Kaplanlarda da görülen bu davranış yavru yamyamlığını önlemek içindir.[35]

Gözü kapalı doğan yavrular iki hafta sonra gözlerini açar. Üç ayda sütten kesilen yavrular anneleriyle birlikte ava çıkmadan önce altı aylık olana kadar inlerinen ayrılmaz.[36] Yavrular bir ile iki yıl arasında anneleriyle birlikte kaldıktan sonra kendilerine ait bir bölge oluşturmak için ayrılırlar. Genç erkekler önceleri göçmendir ve yaşlı erkeklerle kendilerine ait bir bölge oluşturana kadar itişip kakışırlar. Doğal yaşam alanlarında jaguarların yaşam süresi 12 yıl civarındadır. Esaret altında 23 yıl kadar yaşadıkları görülmüştür ki bu onları en uzun yaşayan kedilerin arasına sokar.[26]

Sosyal yapı

Kedilerin çoğunluğu gibi, anne-yavru gruplarının dışında jaguar tek başına dolaşır. Erişkinler genelde kur yapmak ve çiftleşmek için bir araya gelir[35] ve kendilerine geniş bölgeler ayırırlar. Dişilerin 25 ile 40 km2 lik bölgeleri birbirini kesebilir ama hayvanlar genellikle yüzyüze gelmekten kaçınır. Erkeklerin bölgeleri av ve yeterli alan durumuna göre yaklaşık iki katı yer kaplar ve birbirini kesmez.[35][37] Pençe izleri, idrar ve dışkı bölgeyi belirlemek için kullanılır.[38]

Diğer büyük kediler gibi jaguar da kükreyebilir. Genellikle, bölge ve eş için rakiplerini uyarmak amacıyla kükrerler. Doğal yaşam yerlerinde bireyler arasında karşılıklı kükremeler gözlemlenmiştir.[39] Kükremeleri tekrar eden bir öksürüğe benzer ve bazen miyavlama ile homurdanma sesleri de çıkarırlar.[26] Çok nadir de olsa erkekler arasında çiftleşme nedeniyle kavga çıkabilir ama genellikle saldırgan davranışlarda bulunmadıkları gözlemlenmiştir.[38] Çıkan kavgalarda anlaşmazlık konusu genellikle bölge hakimiyetidir. Bir erkeğin bölgesi içinde iki ya da üç dişinin bölgesi yer alır ama başka bir erkeğin girmesine tahammül edemezler.[35]

Jaguar genellikle gece hayvanı olarak tanımlanırsa da daha çok yarı karanlıkta (gündoğuşundan önce ve günbatışından sonra) aktiftir. Erkekler de dişiler de avlanır ama erkekler daha büyük bölgede olduklarından her gün daha çok yol katederler. Av olduğu takdirde jaguar gündüzleri de avlanabilir. Zamanının %50-60’ını aktif olarak geçiren jaguar oldukça enerjik bir kedidir.[27] Bulunması zor olan jaguarın doğal yaşam alanlarına kolay erişilemediğinden, gözlemlenmesi oldukça zor bir hayvandır.

Avlanma ve beslenme

Tüm kediler gibi jaguar yalnızca et ile beslenen bir etçildir. Fırsatçı bir avcıdır ve 85’e yakın türü avlar.[27] Jaguar büyük avları tercih eder ve geyik, tapir, pekari, köpek ve kaymanları bile avlar. Ancak kedi, kurbağa, fare, kuş, balık, ve evcil hayvan gibi yakalayabildiği her türlü hayvanı yiyebilir.[40]

Jaguar Panthera cinsinde yaygın olan derin ısırık ve boğma tekniğini kullansa da kediler arasında istisna teşkil eden kendine has bir öldürme yöntemini tercih ederek, köpekdişleriyle avının kulakları arasından şakak kemiklerini ısırarak doğrudan beynini deler. Emmons (1987) bu tekniğin Pleistocene dönemin sonunda türlerin yokolması ve jaguarların temel avlarının kaplumbağa olması nedeniyle kaplumbağa kabuklarını kırarak açabilmek için bir uyum sağlama olduğunu önermiştir.[27][39] Kafatası ısırığını memeliler için uygulayan jaguar, cayman gibi avlarda ise arkaya sıçrayarak omuriliğine zarar verdiği avını hareketsizleştirir. Kaplumbağa kabuğunu kırabilecek güçte olsa da, kabuğun içindeki etleri sıyırarak da yiyebilir.[35] Köpek gibi avlarda ise kafatasını kırabilecek bir pençe darbesi yeterli olur.

Jaguar eğer sürek avındaysa, avını izleyip pusuya düşürür. Orman patikalarında yavaşça dolanarak pusuya düşürmeden ve saldırmadan önce avını dinler ve izler. Jaguar saklandığı yerden ve genelde hedefinin ölü noktasından çevik bir sıçrayışla saldırır. Türün pusu yetenekleri, hem yerliler hem de saha araştırmacıları tarafından hayvanlar dünyasında eşine pek rastlanmayan bir yetenek olarak görülür. Pusu yeteneği büyük bir ihtimalle çok farklı ortamlarda süper avcı olmanın geliştirdiği bir yetenektir. Pusuda avın arkasından suya sıçramak da yer alır. Yüzerlerken çok rahat bir şekilde avlarını öldürebilirler. Öyle kuvvetlidirler ki genç bir inek ölüsünü dahi bir ağacın üzerine çıkarabilirler.[35]

Avını öldürdükten sonra cesedini çalılığa ya da gözden uzak başka bir noktaya taşır. Avını karnından değil de boyun ve göğsünden yemeye başlar. Kalp ve ciğerlerden sonra omuzlarını yer.[35] Türün 34 kilogramlık en zayıf üyelerinin günlük besin gereksinimlerinin 1,4 kilogram olduğu tahmin edilmiştir.[41] 50-60 kilogram arasında esaret altındaki hayvanlar için günlük besin miktarı olarak 2 kilogramdan fazla et önerilmektedir.[42] Doğal ortamlarında bu değer değişkenlik gösterir çünkü avının yakalanması ve öldürülmesinde önemli ölçüde enerji harcayan yırtıcı kedi bir kerede 25 kilogram et yedikten sonra açlık dönemine girer.[43]

Ekoloji

Dağılım ve habitat

Jaguar’ın dağılımı

Fosil incelemelerine göre jaguar iki milyon yıllık bir yaşa sahiptir[22] ve Pleistosen döneminde Bering kara köprüsünden geçtiğinden beri bir Amerikan kedisidir. Panthera onca augusta adı verilen en yakın atası günümüzdeki kediden daha büyüktür.[21] Günümüzdeki dağılımı Meksika’dan Orta Amerika’ya ve Breziya Amazonu’nun büyük bir kısmı dahil olmak üzere Güney Amerika’ya uzanır.[44] Bu dağılım içinde kalan ülkeler ABD, Arjantin, Belize, Bolivya, Brezilya, Ekvador, Fransız Guyanası, Guatemala, Guyana, Honduras, Kolombiya,Kosta Rika, Meksika, Nikaragua, Panama, Paraguay, Peru, Surinam, ve Venezuela yer alır. El Salvador ve Uruguay’daki jaguar soyu tükenmiştir.[15]

Listeye ABD'nin eklenmesinin sebebi güneybatıda özellikle Arizona, New Mexico ve Teksas'da görüldüğü bildirilen jaguarlardır. 1990'ların başında, jaguarların yaşam alanları Güney Kaliforniya ve batı Teksas'a kadar kuzeye uzanıyordu.[41] Jaguarlar, "Tehdit altındaki türler yasası" ile ABD’de koruma altına alınmış ve postu için hayvanların avlanması yasaklanmıştır. 2004 yılında doğal yaşamı koruma memurları Arizona’nın güneyinde jaguarları görüntülediler. Arizona’da sürekli bir popülasyonun yaşaması için yeterli bir av miktarı, öldürülmekten korunmaları ve Meksika’daki popülasyon ile bağlantılarının sağlanması gereklidir.[45]

Türün tarihsel dağılımına Amerika Birleşik Devletleri’nin güney kısmının tamamına yakını, güneyde de Güney Amerika kıtasının hemen hemen tamamı dahildir. Toplamda kuzey sınırı 1.000 km, güney sınırı da 2.000 km gerilemiştir. 40 milyon ile 11,5 milyon yıl öncesine ait Buz Çağı'ndan kalma jaguar fosilleri Missouri'ye kadar kuzeydeki bazı kazı alanları da dahil olmak üzere farklı yerlerde günyüzüne çıkarılmıştır. Fosiller, günümüzdeki ortalama ağırlıktan oldukça fazla olan 190 kilogramlık jaguarların varlığını ortaya çıkarmıştır.[46]

Kedinin habitatına Güney ve Orta Amerika’nın yağmur ormanları, kısmen sel altında kalan açıklık sulak araziler, ve kuru otlaklar dahildir. Jaguar, bunların arasında en çok yağmur ormanlarını tercih eder.[27] Kedi, Arjantin pampaları, Meksika’nın kurak düzlükleri ve güneybatı ABD gibi kuru habitattaki yerini çok hızlı kaybetmiştir.[15] Kedi tropik, subtropik ve kuru yaprakları dökülen ormanlara yayılmıştır. Su ile bir arada düşünülen jaguar genellikle nehir kenarlarında, bataklıklarda ve avlarını izlemeye yarayan yoğun yağmur ormanlarında yaşarlar. Jaguarlar 3.800 metre kadar yüksek rakımlarda da bulunur ama genellikle dağ ormanlarını tercih etmezler ve orta Meksika'nın yüksek platoları ile And dağlarında bulunmazlar.[27]

Ekolojik rolleri

Arjantin’deki vahşi yaşamı koruma ve rehabilitasyon merkezinde bir jaguar.

Jaguar bir süper avcıdır, yani besin zincirinin en üstünde yer alır ve onu avlayan başka bir tür yoktur. Jaguar ayrıca kilittaşı tür olarak otçul ve tanecil hayvanların popülasyonlarını kontrol ederek orman sisteminin yapısal bütünlüğünü sağlar.[25][47] Ancak jaguar gibi türlerin ekosistemler üzerinde tam olarak ne gibi bir etkisi olduğunu belirlemek oldukça zordur çünkü türün olmadığı ve bulunduğu bölgelerden veri toplamak ve insan aktivitesinin etkisini dikkate almak gerekir. Genel olarak kilit türlerin eksikliğinde orta büyüklükteki avcı türlerinin popülasyonunun arttığı ve bunun da birbirini izleyen negatif etkileri olduğu düşünülür,[48] ancak saha çalışmaları bunun doğal bir değişiklik olacağını ve popülasyon artışlarının süreklilik arzetmeyeceğini göstermiştir. Dolayısıyla kilit tür varsayımı tüm bilimadamları tarafından desteklenmez.[49]

Jaguarların diğer avcılar üzerinde de etkisi bulunur. Jaguar ve Amerika kıtasındaki ikinci büyük kedi puma, sıklıkla simpatriktir (aynı bölgeyi paylaşan birbiriyle bağlantılı türler) ve sıklıkla beraber incelenmişlerdir. Jaguar ile simpatrik olan pumalar genelde daha küçüktürler çünkü büyük avları jaguar, küçük avları da puma aldığından, bu pumalar normalden küçük kalırlar.[50] Bu durum pumaların yararınadır. Küçük avlar dahil olmak üzere daha geniş av seçenekleri olan pumalar insanların değiştirdiği doğada jaguarlara karşı daha dayanıklıdırlar.[25] Her iki tür de neredeyse tehdit altındaki tür olarak ilan edilmelerine rağmen puma önemli ölçüde daha büyük bir dağılıma sahiptir.

Korunma durumu

Jaguar, Doğa ve Doğal Kaynakların Korunması için Uluslararası Birlik tarafından neredeyse tehdit altındaki tür olarak değerlendirilmiş olup[15] yakın gelecekte soyu tükenme tehdidi altına girebilir. Tarihsel kuzey yerleşim alanlarını hemen hemen kaybetmesi, şu anda bulunan yerlerde bölünmelerin artması bu durumun seçilmesinde etken olmuştur. Jaguar popülasyonu günümüzde azalmaktadır. Wildlife Conservation Society (Vahşi Yaşamın Korunması Topluluğu) tarafından yaptırılan detaylı çalışmalar sonucunda jaguarın tarihsel yaşam alanlarının %37’sini kaybettiği, %18’inde de durumunun ne olduğunun bilinmediği ortaya çıkarılmıştır. Ancak geriye kalan yaşam alanlarında, özellikle Amazon havzasında ve buraya komşu olan Gran Chaco ile Pantanal’da uzun dönem hayatta kalma olasılığı, umut verici bir şekilde, %70 olarak belirlenmiştir.[44]

Jaguar için önemli riskler; habitatının olduğu ormanların yokedilmesi, insanlarla yiyecek için olan rekâbet[15] ve besledikleri hayvanları avlayan kedileri öldüren çiftçilerdir. Bir kere alıştıktan sonra jaguarların beslenmesinin önemli bir kısmını büyükbaş hayvanlar oluşturur. Otlak yapmak için arazi açılması, tür için tehdit unsuru olsa da Güney Amerika’ya ilk kez büyükbaş hayvanlar getirildiğinde bu yeni avdan faydalanan jaguarların başlangıçta popülasyonu artmış olabilir. Beslenen hayvanları çok sık avlamaları nedeniyle çiftlik sahipleri sürekli çalışan jaguar avcıları kiralamıştır ve jaguarlar görüldükleri yerde öldürülürler.[26]

Pantanal, Brezilya’da sel. Önemli bir jaguar yaşam alanı.

Jaguar Nesli Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme’nin 1. maddesi ile korunmaktadır: Jaguar ya da herhangi bir parçasının uluslararası ticareti yasaklanmıştır. ABD, Arjantin, Fransız Guyanası, Honduras, Kolombiya, Nikaragua, Panama, Paraguay, Surinam, Uruguay ve Venezuela’da avlanmaları yasaklanmıştır. Brezilya, Guatemala, Kosta Rika, Meksika ve Peru’da avlanma yalnızca sorun çıkaran hayvanlarla sınırlandırılmış iken Bolivya’da jaguar avı hâlâ serbesttir. Ekvador ve Guyana’da tür herhangi bir koruma altında değildir.[22]

Süregelen korunma çabalarının içinde çiftçilerin bilgilendirilmesi ve ekoturizmin gelişmesine yardımcı olunması yer alır.[51] Jaguar genel olarak "şemsiye tür" olarak tanımlanır yani yaşadığı yer ve habitat gereksinimi öyle geniştir ki onun korunma altında olmasıyla birçok küçük tür de korunacaktır.[52] Korunma örgütleri, jaguara birbirine bağlı habitat sağlamaya çalışarak diğer türlerin de bu korunmadan yararlanması için çalışır.[51]

Türün yaşadığı alanların tamamına ulaşılamadığı için (orta Amazon bölgesi gibi) sayılarını tahmin etmek zordur. Araştırmacılar genel olarak özel biyobölgeler üzerine yoğunlaşır ve tür genelinde bir analize pek rastlanmaz. 1991 yılında Belize’de 600 ile 1.000 hayvanın yaşadığı tahmin edilmiştir. Bir yıl öncesinde Meksika’nın 4.000 km2 lik Calakmul Biyosfer Rezervi’nde 125 ile 180, Chiapas eyaletinde de 350 hayvanın yaşadığı tahmin edilmiştir. Guatemala’daki 15.000 km2 lik komşu Maya Biyosfer Rezervi’nde 465 ile 550 hayvan olabilir.[53] GPS-telemetrisi kullanılan 2003 ve 2004 yıllarındaki çalışmalarda kritik Pantanal bölgesinde 100 km2 de altı ile yedi jaguar bulunduğu görülmüştür (bu sayı, geleneksel yöntemlerle yapılan bir çalışmada 10 ile 11 olarak hesaplanmıştı). Buradan anlaşılan, çoğunlukla kullanılan örnekleme yöntemlerinin kedilerin gerçek sayısını abarttığıdır.[54]

Mitolojide ve kültürde

Aztek jaguar savaşçısı.

Mezoamerikan kültürü

Jaguar, uzun çağlar boyunca Orta ve Güney Amerika’da gücün ve kuvvetin sembolü olmuştur. Kolomb öncesi Mezoamerika kültürünün kaynaklandığı Olmek kültüründe belirgin bir "jaguaradam" kavramı gelişmiştir. Stilize jaguar ve jaguara benzeyen insan figürleri ve heykelleri bulunur. Daha sonraki Maya uygarlığında jaguarın ölüler ile yaşayanlar arasındaki iletişimi kolaylaştırdığına ve kraliyet ailesini koruduğuna inanılırdı. Mayalar bu güçlü kedileri ruhsal dünyadaki dostları olarak görmüş ve krallarına içinde jaguar sözcüğü geçen resmî adlar vermiştir. Aztek uygarlığı, yönetenlerin ve savaşçıların sembolü olarak jaguar imajını paylaştı ve jaguar güçlü tanrı Tezcatlipoca'nın totem hayvanı olarak görüldü.

Çağdaş kültür

Jaguar çağdaş kültürde sıklıkla karşılaşılan bir semboldür. Guyana’nın resmî hayvanıdır ve ülke armasında yer alır.[55] Çok sıklıkla ürün adı olarak kullanılan jaguar en çok lüks araba markası olarak tanınır. 1960’ların başında Fender Müzik Aletleri sörf müziği yapanlara yönelik Jaguar adını verdikleri bir elektrogitar modelini üretti.

Galeri

Kaynakça

Notlar

  1. 1 2 Stephen Wroe, Colin McHenry, and Jeffrey Thomason (2006). "Bite club: comparative bite force in big biting mammals and the prediction of predatory behaviour in fossil taxa" (PDF). Proceedings of the Royal Society B Online. http://www.bio.usyd.edu.au/staff/research/swroe/Wroeetal2005Biteclub.pdf. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2006.
  2. 1 2 Hamdig, Paul. "Sympatric Jaguar and Puma". Ecology Online Sweden. 13 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150213000244/http://ecology.info/ecology-jaguar-puma.htm. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2006.
  3. 1 2 ""Jaguar"". Online Etymology Dictionary. Douglas Harper. 8 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150908123752/http://www.etymonline.com/index.php?term=jaguar. Erişim tarihi: 6 Ağustos 2006.
  4. 1 2 3 ""Word to the Wise"". Take our word for it, basım 198, s. 2. The Institute for Etymological Research and Education. 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150905082212/http://www.takeourword.com/TOW198/page2.html. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2006.
  5. ↑ ""Yaguareté - La Verdadera Fiera"" (İspanyolca). RED Yaguareté. 20 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20140420115351/http://www.jaguares.com.ar:80/afiches/index.html. Erişim tarihi: 27 Eylül 2006.
  6. ↑ "Breve Vocabulario" (İspanyolca). Faculty of Law, University of Buenos Aires. 5 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20120705081248/http://www.indigenas.bioetica.org:80/inves44-2.htm. Erişim tarihi: 29 Eylül 2006.
  7. ↑ Eduardo Acevedo Díaz (1890). "Notas" (İspanyolca). Nativas. http://es.wikisource.org/wiki/Nativa_:_Notas. Erişim tarihi: 29 Eylül 2006.
  8. ↑ Hemen hemen burada sözedilen tüm sanal bilgi kaynakları büyük olasılıkla yanlış olan bu etimolojik bilgiyi kullanır.
  9. ↑ ""Panther"". Online Etymology Dictionary. Douglas Harper. 6 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20151106010335/http://www.etymonline.com/index.php?term=panther. Erişim tarihi: 26 Ekim 2006.
  10. 1 2 3 4 5 6 Johnson, W.E., Eizirik, E., Pecon-Slattery, J., Murphy, W.J., Antunes, A., Teeling, E. & O'Brien, S.J. 2006. The Late Mielidae: A genetic assessment. Science 311: 73-77
  11. ↑ Turner A (1987) New fossil carnivore remains from the Sterkfontein hominid site (Mammalia: Carnivora). Ann Transvall Mus 34:319–347
  12. 1 2 3 4 Yu L & Zhang YP (2005). Phylogenetic studies of pantherine cats (Felidae) based on multiple genes, with novel application of nuclear beta-fibrinogen intron 7 to carnivores. Molecular Phylogenetics and Evolution 35(2): 483-495.
  13. 1 2 3 Johnson WE & Obrien SJ (1997). Phylogenetic reconstruction of the Felidae using 16S rRNA and NADH-5 mitochondrial genes. dergi of Molecular Evolution 44: S98-S116.
  14. 1 2 3 4 5 6 Dianne N. Janczewski, William S. Modi, J. Claiborne Stephens, and Stephen J. O'Brien (1996). "Molecular Evolution of Mitochondrial 12S RNA and Cytochrome b Sequences in the Pantherine Lineage of Felidae". Molecular Biology and Evolution 12: 690. http://mbe.oxforddergis.org/cgi/reprint/12/4/690. Erişim tarihi: 6 Ağustos 2006.
  15. 1 2 3 4 5 Nowell, K., Breitenmoser, U., Breitenmoser, C. & Jackson (2002). Panthera onca. Tehlike altında olan türlerin 2006 IUCN Kırmızı Listesi. IUCN 2006. 11 Ağustos 2006 tarihinde alınmıştır.
  16. ↑ Felid Taxon Advisory Group: Alan H. Shoemaker (1996) Taxonomic and Legal Status of the Felidae
  17. 1 2 Eizirik E, Kim JH, Menotti-Raymond M, Crawshaw PG Jr, O'Brien SJ, Johnson WE. (2001). "Phylogeography, population history and conservation genetics of jaguars (Panthera onca, Mammalia, Felidae)". Molecular Ecology 10: 65. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Retrieve&db=PubMed&list_uids=11251788&dopt=Abstract. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2006.
  18. 1 2 3 Seymore, K.L. 1989. Panthera onca. Mammalian Species 340: 1-9
  19. ↑ Ronald M. Nowak (1999) Walker's Mammals of the World, 6th edition. The Johns Hopkins University Press, Baltimore, Maryland ISBN 0-8018-5789-9
  20. ↑ Larson, Shawn E. (1997). "Taxonomic re-evaluation of the jaguar". Zoo Biology 16: 107. http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/abstract/51449/ABSTRACT. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2006.
  21. 1 2 Ruiz-Garcia M, Payan E, Murillo A & Alvarez D (2006). DNA microsatellite characterization of the jaguar (Panthera onca) in Colombia. Genes & Genetic Systems 81(2): 115-127.
  22. 1 2 3 "Guidelines for Captive Management of Jaguars," Taxonomy, s. 5-7, Jaguar Species Survival Plan
  23. ↑ İlkinin tanımı fosil temel alınarak, diğerlerinin ise yaşayan bireyler temel alınarak yapılmıştır.
  24. 1 2 3 ""All about Jaguars: ECOLOGY"". Wildlife Conservation Society. 29 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20090529002235/http://savethejaguar.com:80/jag-index/jag-allabout/jag-aboutecology. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2006.
  25. 1 2 3 Rodrigo Nuanaez, Brian Miller, and Fred Lindzey (2000). "Food habits of jaguars and pumas in Jalisco, Mexico". dergi of Zoology 252: 373. http://dergis.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=58851. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2006.
  26. 1 2 3 4 ""Jaguar Fact Sheet"". Jaguar Species Survival Plan. 18 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20110818193916/http://jaguarssp.org/pdf/FACT%20SHEET%20with%20graphics.pdf. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2006.
  27. 1 2 3 4 5 6 7 Nowell, K. and Jackson, P. (compilers and editors) 1996. Wild Cats. Status Survey and Conservation Action Plan. IUCN/SSC Cat Specialist Group. IUCN, Gland, Switzerland. (PDF dosyası; bakınız Panthera Onca, s 118–122)
  28. ↑ ""Search for the Jaguar"". National Geographic Specials. Alabama Public Television. 4 Eylül 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20060904014707/https://www.aptv.org/Schedule/showinfo.asp?ID=76679&Nola1=NAGS. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2006.
  29. ↑ McGrath, Susan (Ağustos 2004). ""Top Cat"". National Audubon Society. 5 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20081205164806/http://magazine.audubon.org:80/features0408/belize.html. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2006.
  30. ↑ Dinets, Vladmir. "ilk documentation of melanism in the jaguar (Panthera onca) from northern Mexico". 24 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20130524223224/http://dinets.travel.ru:80/blackjaguar.htm. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2006.
  31. ↑ Meyer, John R. "Black jaguars in Belize?: A survey of melanism in the jaguar, Panthera onca", biological-diversity.info, Belize Explorer Group, 1994.
  32. ↑ ""Jaguar (panthera onca)"". Our animals. Akron Zoo. 7 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20111007233703/http://akronzoo.org/learn/jaguar.asp. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2006.
  33. 1 2 "Guidelines," Reproduction, pp. 28-38
  34. ↑ Ronaldo Gonçalves Morato, Marcelo Alcindo Barros de Vaz Guimaraes, Fernando Ferriera, Ieda Terezinha do Nascimento Verreschi, Renato Campanarut Barnabe (1999). "Reproductive characteristics of captive male jaguars". Brazilian dergi of Veterinary Research and Animal Science 36. http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1413-95961999000500008&lng=pt&nrm=iso&tlng=en. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2006.
  35. 1 2 3 4 5 6 7 "Guidelines," Natural History & Behavior, s. 8–16
  36. ↑ ""Jaguars: Magnificence in the Southwest"". Newsletter, Spring 2006. Southwest Wildlife Rehabilitation & Educational Foundation. 27 Eylül 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20060927005029/http://www.southwestwildlife.org/nwsletter/Spring06Newsletter.pdf. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2006.
  37. ↑ George B. Schaller, Peter Gransden Crawshaw, Jr. (1980). "Movement Patterns of Jaguar". Biotropica 12: 161. http://links.jstor.org/sici?sici=0006-3606(198009)12%3A3%3C161%3AMPOJ%3E2.0.CO%3B2-H/. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2006.
  38. 1 2 Rabinowitz, AR., Nottingham, BG Jr (1986). "Ecology and behaviour of the Jaguar (Panthera onca ) in Belize, Central America". dergi of Zoology 210: 149. http://md1.csa.com/partners/viewrecord.php?requester=gs&collection=ENV&recid=1524401&q=jaguar+&uid=788304424&setcookie=yes. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2006. Overlapping male ranges are observed in this study in Belize. Note the overall size of ranges is about half of normal.
  39. 1 2 Emmons, Louise H. (1987). "Comparative feeding ecology of felids in a neotropical rainforest". Behavioral Ecology and Sociobiology 20: 271. http://www.springerlink.com/content/h715034593114546/. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2006.
  40. ↑ Defenders of Wildlife. "Jaguar -- Kids' Planet -- Defenders of Wildlife". 29 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20120829115811/http://www.kidsplanet.org:80/factsheets/jaguar.html. Erişim tarihi: 2006.
  41. 1 2 "Determination That Designation of Critical Habitat Is Not Prudent for the Jaguar". Federal Register Environmental Documents. 12 Temmuz. 12 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20110812081602/http://www.epa.gov/fedrgstr/EPA-SPECIES/2006/July/Day-12/e10644.htm. Erişim tarihi: 2006.
  42. ↑ "Guidelines," Hand-rearing, pp. 62-75 (see table 5)
  43. ↑ "Guidelines," Nutrition, s. 55-61
  44. 1 2 Eric W. Sanderson, Kent H. Redford, Cheryl-Lesley B. Chetkiewicz, Rodrigo A. Medellin, Alan R. Rabinowitz, John G. Robinson, and Andrew B. Taber (2002). "Planning to Save a Species: the Jaguar as a Model". Conservation Biology 16: 58. http://www.blackwell-synergy.com/links/doi/10.1046/j.1523-1739.2002.00352.x. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2006. Detailed analysis of present range and terrain types provided here.
  45. ↑ "Jaguar Management". Arizona Game & Fish,. 28 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150628215537/http://www.gf.state.az.us:80/w_c/es/jaguar_management.shtml. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2006.
  46. ↑ ""Jaguars"". The Midwestern United States 16 000 yıl önce. Illinois State Museum. 24 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20110824025210/http://www.museum.state.il.us/exhibits/larson/felis_onca.html. Erişim tarihi: 20 Ağustos 2006.
  47. ↑ "Jaguar (Panthera Onca)". Pheonix Zoo. 30 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20120830023640/http://www.phoenixzoo.org:80/learn/animals/animal_detail.aspx?FACT_SHEET_ID=100018. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2006.
  48. ↑ "Structure and Character: Keystone Species". mongabay.com. Rhett Butler. 27 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150927123846/http://rainforests.mongabay.com/02keystone.htm. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2006.
  49. ↑ Wright, SJ; Gompper, ME; DeLeon, B (1994). "Are large predators keystone species in Neotropical forests? The evidence from Barro Colorado Island". Oikos 71: 279. http://md1.csa.com/partners/viewrecord.php?requester=gs&collection=ENV&recid=3657385&q=&uid=788032445&setcookie=yes. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2006.
  50. ↑ J. Agustin Iriarte, William L. Franklin, Warren E. Johnson, and Kent H. Redford (1990). "Biogeographic variation of food habits and body size of the America puma". Oecologia 85: 185. http://www.springerlink.com/content/nvk62r701822qq17/. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2006.
  51. 1 2 "Jaguar Refuge in the Llanos Ecoregion". World Wildlife Fund. http://www.panda.org/about_wwf/where_we_iş/latin_america_and_caribbean/where/venezuela/index.cfm?uProjectID=VE0854. Erişim tarihi: 1 Eylül 2006.
  52. ↑ "Glossary". Sonoran Desert Conservation Plan: Kids. Pima County Government. 28 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20070928002539/http://www.co.pima.az.us/cmo/sdcp/kids/gloss.html. Erişim tarihi: 1 Eylül 2006.
  53. ↑ "Guidelines," Protection and Population Status, pg. 4.
  54. ↑ Marianne K. Soisalo, Sandra M.C. Cavalcanti. (2006). "Estimating the density of a jaguar population in the Brazilian Pantanal using camera-traps and capture–recapture sampling in combination with GPS radio-telemetry". Biological Conservation 129: 487. http://www.procarnivoros.org.br/pdfs/Soisalo_e_Cavalcanti_2006.pdf#search=%22jaguar%20population%20numbers%22. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2006.
  55. ↑ "Guyana," RBC Radio

Dış bağlantılar

Alt familya: Büyük kediler (Pantherinae)
Neofelis Dumanlı pars (N. nebulosa) • Borneo dumanlı parsı (N. diardi)
Panthera Aslan (P. leo) • Jaguar (P. onca) • Pars (P. pardus) • Kaplan (P. tigris) • Kar parsı (P. uncia)
This article is issued from Vikipedi - version of the 10/22/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.