Karakum Çölü

Koordinatlar: 40°15′08.40″K 58°26′23.10″D / 40.252333°K 58.43975°D

Karakum Çölü

Karakum Çölü (Türkmence: Garagum, Rusça: Каракумы) Orta Asya'da yer alan bir çöl.

Karakum Çölü Türkmenistan'da 350,000 km² bir alan kaplar. Çöl bölgesinde nüfus çok seyrektir, 6,5 km²'ye ancak bir insan düşer. Alan olarak dünyanın en büyük çöllerindendir. Ülkenin 4/5'ini kaplar^[1].

Dünyanın en geniş kanalı olan Karakum Kanalı bu çölden geçer. 1.375 km uzunluğundaki kanal ile yılda 13-20 km³ su taşınır.

Oluşumu

Birûni, 10 yy'da çölün eskiden deniz olduğunu ileri sürmüştür. Günümüz bilim adamları çölün kumlarının güneyde bulunan dağlardan akarsular tarafından taşındığı ileri sürülmüştür.

200 milyon yıl önce alanda Tetis Okyanusu yer alıyordu. Güneyde oluşan dağlar Tetis Okyanusu'nu küçülterek kurutmuştur. Bu durumda Ceyhun Nehri Hazar Gölü'ne doğru akmaya başlamıştır. Nehrin taşıdığı kumlar çöl alanında birikmeye başlamıştır. Tecen ve Murgap nehirleri Ceyhun ile birleşerek kum birikimini hızlandırmıştır. İklimin kuraklaşması ile bu kumul alanı üzerinde Karakum Çölü oluşturmuştur. Murgap ve Tecen nehirleri zamanlar çöl içinde kaybolmuştur^[1].

Yerşekilleri

Rüzgarlı ve kuru hava ile kumlu arazinin etkisi ile farklı şekiller oluşmuştur. Kumul tepeleri arasında tuz bataklıkları ve takırlar görülebilir. Genel olarak düz bir görünüme sahip çölde kumul tepelerinin üzerinde zayıf bitki örtüsü oluşur. Yüzlerce kilometre uzayabilen kumul tepeleri ve sırtları arasında 200-300 m uzaklık bulunur. Yükseklikleri 5-60 m arasındadır^[1].

Çöl topografyasına barkan, ripple mark, parabolik kumullar, inselberg, hamada, deflasyon çukuru, , playa, regler hakimdir^[1].

Mary ve Tejen şehirlerinin yer aldığı çölde önemli miktarda petrol ve doğal gaz rezervi bulunmaktadır.

Ünüz ötesi Garagum

Ünüz ötesi Garagum Amuderya ile Uzboyun ünüz ve Horezm pesliği arasında yer alıyor. Kuzey Garagum olarakda anılıyor. Jeolojik olarak bu bölge Garagum en eski bölgesidir. Zaman olarak neojen dönemine ait olan rengi kızıl olan kumlardan ve kireçli topraklardan ibarettir. Bu bölgede kum rölyefi olarak geriş kumullar meridyenler boyunca uzuyor. Yükseklikleri ise 30-60 m’yi bulmaktadır. Burada ekstra olarak KÜKÜRT madenide bulunuyor.

Merkezi Garagum

Merkezi Garagum. Diğer adıyla Alçak Garagum, Garagum’un en büyük bölgesidir. Bu bölge bugünkü görünümüne kavuşana kadar çok jeolojik devirleri atlatmıştır. Miyosen devrinde bu alanlarda SARMAT denizi varlığını sürdürmüştür. Sonra pliyosende Pamir, Altay ve Kompetanlarının yükselmeleriyle Sarmat denizi küçülmüştür. Bölgenin rölyefini barkan kumulları ve geriş kumulları oluşturuyor. Bu kumulların yükseklikleri 60-70 m dir.

Güney-Doğu Garagum

Güney-Doğu Garagum. Bu bölge kuzeyde Tejen-Türkmenabat tren yolu boyunca uzanıyor. Alüvyal çökellerden oluşmuştur. Bölge tren yolu boyunca uzandığı için kumullardan korunması lazımdır. Bunun içinde tren yol kenarlarına sıkı bitki örtüsü dikiliyor ve yeken isimli bitkiyle dörtgenler şeklinde yapılar yapılıror.

İklimi

Garagum çölü sıcaklık açısından zengindir. Bu sıcaklıklar elektrik üretiminde kullanılmaktadır. En yüksek derece +490C, en düşük derece -180C. Yıl boyunca yağan nemin miktarı 100- 200mm’dir. Kışın kar çok nadir yağıyor ve yağdığı takdirde de hemen eriyor. Havanın ortalama yıllık derecesi Temmuz ayında +320C, ocakta ise +20C’dir. Yazın çok sıcaktır, kışın ise az nemlidir. Bu çölde esas olarak “Afgan rüzgarları”hükmünü sürdürüyor.

Hidrograf yası

Çölde yer altı suları 6-10 metre derinlikte bulunur. Tatlı su olarak linzalar var. Güneyde, Murghab ve Tejen nehirleridir. Nehirlerin kaynakları batı deki Hindu Kuş Dağları'ndan alırlar ve çölün içine boşalır ve sulama suyu sağlarlar.

Garagum Kanalı

Dünyadaki ikinci büyük sulama kanalı olan Garagum Kanalı Garagum çölünden geçiyor. Kanal 1954 yılında başladı, 1,375 km uzunluğunda ve yılda 13-20 km³ su taşıyor. Kanaldan sızıntılar kanal boyunca göl ve göletler yarattı ve yeraltı sularındaki yükselme yaygın toprak tuzlanmasına neden oldu.

Murgap Nehiri

Kaynağını Türkistan dağlarının arasında bulunan bir platoda yer almaktadır. Darband-ı Kilrekht ile Mukhammedkhan arasında Murghab, Band-ı Türkistan'ın batı kesimini geçmektedir. Daha sonra derin bir kanyonda kuzeybatıya doğru ilerlemektedir. Mukhammedkhan'da, Jaokar'ın geçitlerini geçmektedir. Bundan sonra vadi biraz kademeli olarak genişleyerek Türkmenistan'da 2 kilometre genişliğe ulaşmaktadır. Mukhamedkhan'ın ötesinde, Murgap suyunun küçük bir kısmı sulama için kullanılır. Murghab, Kaysar nehri sularını alıyor, daha sonra Türkmenistan ile Afganistan arasındaki sınırı 16 kilometre uzunluğunda (10 mil) oluşturuyor. Türkmenistan topraklarında 25 kilometre (16 mil) uzunlukta olup , Merv vahasına ulaşan Murgap, sularını Amu-Darya'dan bir miktar su çeken Karakum Kanalı ile karıştırıyor.

Tejen nehri

Mevsimlik bir nehirdir. Tejen nehrinin mansabı kış ayları Karakum çölünde kayıb olmakta yazınsa sürekli akmakta.Mevsimlik nehir olmasının nedeni, Kaynağının dağ buzullarının erimesidir.

Türkmen Gölü

Türkmen gölü garagum çölünde bulunan göldür, yapaydır. Göl yapımının amacı garagum çölündeki bitkilerin hayvanların sudan yararlanabilmesi için ve çöle serinlik getirilmesi için yapılmıştır.

Bitki Örtüsü

Çölde bitki olarak sazak, patlak, gyrtyç ve mevsimlik step bitkileri yer alıyor. Kumulların tepelerinde selin gandym alçak kısımlarında ise borjak isimli bitkileri bulunmakta.

Garagum Çölün Milli Koruma Parkları

Repetek milli parkı başta olmak üzere , Batı garagum milli parkı, Bathyz-Garabil ve Gaplangır milli koruma parkları bulunmaktadır.

Arkeoloji

Garagum çölünde arkeologların Taş Devrinden kalma insan kalıntılarını bulunmuş. Dağ sırası olan Büyük (Büyük) Balkanlar oluşumu holosen çağında bitmiştir.

Ekonomi Kaynakları

Mary ve Tejen oasisleri pamuk ve Kavun, Karpuz yetiştirilmekte dikkat çekiyor. Bölgede önemli petrol doğal gaz ve kükürt yatakları bulunmaktadır.

Jeoloji

Garagum Çölü, Darvaza Gaz Krateri'ne ev sahipliği yapmakta.

Ulaşım

Çölde, Trans-Hazar Demir yolları geçer.

Kaynak

1. ARBATOV, Nurgeldi; KARATEPE, Doç. Dr. Akif (Ocak 2016). "Karakum Çölü ve Oluşumu". TÜRKMENİSTANIN JEOMORFOLOJİSİ. MARMARA COĞRAFYA DERGİSİ. http://e-dergi.marmara.edu.tr/marucog/article/view/5000172308/5000155445. Erişim tarihi: 12 Aralık 2016. 

Wikimedia Commons'ta Karakum Çölü ile ilgili çoklu ortam kategorisi bulunur.