Kumul

Başlığın diğer anlamları için Kumul (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Kumullar, rüzgar tarafından uçurularak bir yerde yığılan ve toplanan kum yükseltileridir. Kumul oluşumu için, ortamda kum'un bulunması ve çevrede kapalı bir bitki örtüsünün olması gerekir. Bazı çöl kumulları kilometrelerce uzunlukta ve birkaç yüz metre yükseklikte olabilir. Gevşek yapılı kumullar sürekli yer değiştirir. Bazı çöllerde kumulların yer değiştirme hızları yılda 100 metreye kadar çıkar. Kumullar Dünya'da yoğunluklu olarak sıcak ekvator kuşağında bulunurlar ve Venüs'te Mars'ta ve Satürn'ün uydularından Titan'da farklı karışım ve yoğunlukta bulunabilirler.

Erg Chebbi, Fas

Kelso Kumulları, Mojave Ulusal Koruma Alanı, California tepeleri üzerindeki çığ yatakları

Oluşumu

Kumullar, rüzgar ve dalga faaliyetleri ile akarsu yataklarında suyun türbülanslı akış gösterdiği yerlerde oluşur. Rüzgarların biriktirmesi ile oluşan kum tepeleri, bir metre ile 200 metre yükseklikte ve birkaç metre ile yüzlerce metre uzunlukta olabilir. Dünya üzerindeki kurak alanların %20 kadarı kumullar ile kaplıdır.(1) Kumul oluşumu için, ortamda kumun bulunması ve çevrede kapalı bir bitki örtüsünün olması gerekir. Bunun dışında,kumulların oluşup şekillenmesinde esas rol rüzgara aittir.Hakim rüzgar yönü ve hızları önemlidir.Ayrıca bitki örtüsü,kum kaynağına olan mesafe,zeminin nem içeriği,zeminde yer yer bulunabilen küçük göller ve bataklıklar,zemindeki kayalık çıkıntılar gibi çeşitli tümseklerle çalı ve otsu bitkilerden oluşan engellerin de rolleri bulunur.Kumullar tüm bu etmenlere bağlı olarak farklı şekil ve boyutlarda oluşabilirler. Gevşek yapılı kumullar sürekli yer değiştirir. Bazı çöllerde kumulların yer değiştirme hızları yılda 100 metreye kadar çıkar. Rüzgarların kumları yukarı doğru itmesi ile kayma-akma yüzeyleri (slip-face) oluşur. Tepeciklerin arasında bulunan vadi veya çukurlara bolluk denir. Bir kumul alanı çeşitli şekil ve boyutlarda kumullar ile kaplı olabilir. Büyük kumul alanlarına erg denir.

Rüzgar İle Oluşan Kumullar

Enine Kumullar (Barkan)

Kumların birleşerek hilal şeklini oluşturduğu büyük ve geniş kumullardır. Rüzgarın tek yönden esmesi ile oluşurlar. Kayma-akma yüzeyi konkav tarafındadır. Dünya üzerindeki en büyük enine kumullar Çin’de bulunan Taklamakan Çölü’nde bulunmaktadır.(3 Kilometre)

Doğrusal Kumullar

Uzantılı kumullar olarak da bilinirler. Kum ya da hafif engebeli kum tepeleridir. Oldukça uzun olabilirler(En fazla 160 kilometre). Bazı küçük tepecikler birleşerek Y şeklindeki birleşik tepeleri oluştururlar. Oluşumlarında rüzgarın birçok yönden esmesi etkilidir. Pahas olarak bilinen bu kumullar, lös tepeleriyle benzerlik gösterebilir. Son Buzul Çağı’nda oluştukları tahmin edilmektedir.

Yıldız Kumullar

Radyal simetrik şeklinde olan yıldız kumulları, piramidal kum tepeleridir. Çok yönlü rüzgar rejimlerinin etkili olduğu yerlerde görülür. Üç ya da daha fazla akma-kayma yüzeyi olabilir. Yıldız kumları yanal yerine, yukarı doğru gelişme gösterir. Hakim olarak Büyük Sahra Çölü’nde bulunurlar. Dünya üzerindeki en uzun yıldız kumulları 500 m uzunluk ile Çin’in güneydoğusundaki Badain Jaran Çölü’nde bulunmaktadır.

Kubbe Kumulları

Kumların birleşerek yuvarlak oluşturduğu kumul şeklidir. Oval ya da dairesel şekilde olan kubbe kumullarının akma-kayma yüzeyleri genellikle bulunmaz. Yaygın bir tür değildir.

Parabolik Kumullar

Bitki örtüsünün sınırlı veya toprakların biraz nemli olduğu alanlarda oluşur. Bunlar şapka veya firkete şeklinde bir sıralama gösterebilirler. (2)

Boyuna Kumullar (Seif Tepeleri)

Nasa'nın Terra Uydusu'ndan uzaktan algılama sistemi Aster ile çekilen Rub’al Khali

Uzunlamasına olarak gelişen Seif tepeleri, kıvrımlı bir yapıya sahiptir Dünya üzerinde birçok farklı türü bulunmaktadır. Çoğunlukla hâkim rüzgâr yönüne paralel uzanarak, büyük olan kumulların parçalanması ile oluşurlar. Sarp ve katı bir görünüme sahip olsa da, yer yer gevşek kumlara rastlanır. Sahra’da yaygın olarak bulunurlar bunlar içerisinde en büyük ve bilinen olanı Arap Yarımadası'nın güneyinin üçte birini kaplayan Rub’al Khali adında ki ergdir. Rüzgâr yönünün değişmesi durumunda, Seif tepelerinde minyatür barkanlar meydana gelmektedir. Meydana gelen barkanlar uzun süre hâkim olduktan sonra yerini eski forma bırakır. Rüzgârın tek yönden estiği zamanlarda minyatür barkanların arasında korunaklı oluklar oluşur. Uzunlamasına kumullar, kayma-akma yönünün kaynağını rüzgârın kuvvetlice estiği yerden alır. Uzunlamasına olarak gelişen bir kumul, bazı durumlarda rüzgârın esme durumuna bağlı olarak dik bir şekilde oluşur.

Gerilemesine Kumullar

Karmaşık Tepeler: Dünyanın en uzun kumullarından biri olan Namib Çölü

Hakim rüzgarların ters yöne esmesiyle meydana gelir. Bu tepelerin üç çeşidi vardır; Basit, bileşik, karmaşık. Basit tepelerin temel şekli geometriktir. En az kayma-ama yüzeyine sahip olan tepelerdir. Bileşik ve karmaşık tepelerde rüzgarın esme yönü ve şiddeti oldukça etkilidir.

Kumul Tipleri

Su-Altı Kumulları

Jeolojide “mega ripple” olarak bilinir. Su akışının etkili olduğu kum veya çakıl yataklarında oluşur. Doğal (nehir ve haliç gibi )ya da yapay (kanallar ve boru hatları gibi )olarak her yerde meydana gelebilir. Bu tepelerin en dikkat çekici özelliği, dalga boyu ve yüksekliğinin bir tren oluşturacak şekilde aynı olmasıdır.

Utah’ta bulunan su-altı kumulları

Tabakalı Kumullar

Kumların, dalgalar ve rüzgarlar yardımıyla sıkışıp sertleşmesiyle oluşur. Bu tabakalı kum tepeleri için, Güneybatı Devletleri argo bir terim olan “Slickrock” kullanır. Örneklerine Amerika Birleşik Devletleri’nde bulunan Zion National Park da sıkça rastlanır.

Sahil-kıyı kumulları

Güney Sydney’de bulunan Kurnell Peninsula kıyı kumulları.

Curonian Spit’te bulunan kıyı kumulları

Kurak bölgeler dışında kumulların en fazla görüldüğü sahalar kıyı bölgeleridir. Bu bölgedeki kumullara kıyı kumulları denir.

Rüzgar tarafından plajdan kaldırılan kumullar geride kendileri tutacak herhangi bir engele rastladıkları takdirde orada birikmekte ve tepecikler meydana getirmektedir. Bunların boyutları yani uzunluk ve yükseklikleri çok değişiktir. Serbest olarak oluşan her bir kumulun rüzgara bakan tarafı az eğimli diğer tarafı fazla eğimlidir. Bu sebeple bir tepenin profilinde belirgin bir disimetri bulunur.

Kıyı kumulları yeni ve eski olmak üzere iki gruba ayrılabilir. Yeni kumullar ön tarafta bulunurlar. Bunların başlıca özelliği hareket halinde oluşları ve değişikliklere uğramalarıdır. Bazılarının üzerinde yer yer bitkiler bulunmakla birlikte, çoğu çıplaktır ve hepsinde de rüzgarın erozyon ve taşıma faaliyeti kendini kuvvetle gösterir. Bunun sonucu olarak bu tepecikler sık sık yer değiştirirler. Daha doğrusu bunlar ortadan kalkarak biraz ötede yenileri oluşur. Kumulların bazen uçları rüzgarın geldiği tarafından aksine dönük hilaller (barkanlar) şeklini de almaktadır.

Çölleşme

Yollarda kumul birikimini önlemenin tek yolu, yol boyunca çit ve ağaçlandırma yapmaktır.

Kum tepelerinin canlı yaşamı üzerinde olumsuz etkileri olabilir. Kum tepeleri farklı yollar ile hareket eder. Rüzgarlara bağlı olarak kum parçacıkları zıplayan bir top gibi değişik yönlere savrulur. Rüzgarın şiddeti artıkça parçacıklar havada çarpışır büyük toz fırtınaları meydana gelir.Kumlar Afrika, Orta Doğu ve Çin’de beşeri yapıları büyük ölçüde etkiler. Bazı yerlerde biriken kumların etrafa dağılmasını önlemek için yolların kenarına çitler yapılır.

Kaynakça

• Atalay,İ.,Açıklamalı Türkçe-İngilizce Doğa Bilimleri Sözlüğü.Coğrafya-Ekoloji-Ekosistem : META Basım Matbaacılık Hizmetleri,Bornova, İzmir.
• Atalay,İ.,(2005), Genel Fiziki Coğrafya(5.Baskı),META Basım Matbaacılık,İzmir

Görüntüler

• 
  Avrupa'nın en uzun kumulu
• 
  Kuzey Kutbu yakınlarında bulunan kumullar.Görüntü yaklaşık 1 km genişliğindedir
• 
  Death Valley Ulusal Parkı’ndaki Mesquite Düz Kumulları.
• 
  Libya, Fezzan’ın Sahra Çölü Bölgesi’nde Erg Awbari
• 
  Bazı kumullar kumul-boarding için uygundur
• 
  Sahil kumullarına erişimi sağlayan bir yaya köprüsü
• 
  Nabib Çölü'nde bulunan kumullar
• 
  Meksika'nın Chihuahua Eyaleti'nde bulunan bir kumul
• 
  Fas'ta bir kumul
• 
  Parabolik kumul
• 
  Kaliforniya Mojave Çölü'nde kum fırtınası
• 
  Kaliforniya Cronese Dağları
• 
  Luís Correia yakın kumul alanlarının uydu görüntüsü.
• 
  Libyanın Fizan bölgesindeki Sahra Çölünden bir kumul tepeciği
• 
  Fas'da bir kumul görüntüsü
• 
  Namib Çölü'nde kumullar; Namibya.