Litvanca dil bilgisi

Litvanca dil bilgisi, Litvancayı konuşabilmeyi sağlayan kurallar bütünüdür. Litvanca dil bilgisi aşırı derecede karmaşık ve eskidir. Sözcükler kullanımda çok fazla farklı biçimlere bürünürler ve çoğu zaman bu farklılık çok büyük olur.

Litvancada 11 çeşit sözcük vardır:

  1. İsim (Daiktavardis)
  2. Sıfat (Būdvardis)
  3. Eylem (Veiksmažodis)
  4. Sayısal (Skaitvardis)
  5. Zamir (Įvardis)
  6. Zarf (Prieveiksmis)
  7. Nesne (Dalelytė)
  8. Edat (Prielinksnis)
  9. Birleşme (Jungtukas)
  10. Ünlem (Jaustukas)
  11. Yansıma sözcükler (Ištiktukas)

İsimler

Litvanca grameri, özel ve cins isimler arasında bazı değişiklikler yapmayı öngörür. Sadece özel isimler aktifleştirilmiştir. Bazı isimlerse, örneğin Güneş ve Ay hem özel hem de cins isim olabilirler.

Litvancada sözcükler eril ve dişil olarak iki cinsiyettedirler. Genel bir kural, eril sözcüklerin yalın durumda -s ile dişil sözcüklerinse -(i)a veya -ė ile bitmesidir. Cinsiyet konusunda kesin kurallar yoktur. Örneğin upė (nehir) dişildir; ama upelis (dere) erildir. Almancadaki gibi nötr cinsiyet de yoktur. Ama birkaç sözcük eşit olarak iki cinsiyetli olabilirler. Bunlar genellikle insanları tarif eden, yan anlamlı ve -a ile biten sözcüklerdir. Örneğin; vėpla - sahte (insan), elgeta - dilenen, naktibalda - uyumayan (insan), mėmė - aptalca bakan (insan).

Sayı

Çoğu sözcük tekil veya çoğul türdedir. Aynı zamanda Litvanyacada çift sözcüklerde vardır; fakat bunlar sadece bazı Litvanca şivelerinde kullanılır.

Bazı sözcükler sadece tekil, (örneğin; pienas - süt, auksas - altın, gripas - grip, laimė - mutluluk.) bazıları ise sadece çoğuldur. (örneğin; lubos - tavan, miltai - un, kelnės - pantolon.) Böyle sözcüklerin çoğu soyut (dokunulamaz sözcükler, yani, şans, aşk gibi ya da ev, masa gibi bazı istisnai sözcükler), bir eşyayı tarif eden sözcükler ya da hastalıklardır. Buna rağmen, örneğin şiir dilinde, tekil sözcüklerin çoğul biçimlerde kullanıldığı da görülür.

Sayılara Göre İsimlerdeki Değişiklikler

Sayılar Form Örnek
1 (11 hariç) Tekil 31 litas
2–9 (12–19 hariç) Çoğul 25 litai
0 veya 11–19 Özel Durum:

çoğul + tamlayan hâli

110 litų

111 litų

Çekim

Litvanyacada isimler yalın ve tamlayan hallerde olmak şartıyla beş çekime girerler.

Birinci Çekim

-as, -is, -ys (eril)

  vaikas = çocuk brolis = erkek kardeş arklys = at
  tekil çoğul tekil çoğul tekil çoğul
yalın hâl vaikas vaikai brolis broliai arklys arkliai
tamlayan hâli vaiko vaikų brolio brol arklio arkl
yönelme hâli vaikui vaikams broliui broliams arkliui arkliams
belirtme hâli vaiką vaikus brolį brolius arklį arklius
araç hâli vaiku vaikais broliu broliais arkliu arkliais
isim hâli vaike vaikuose brolyje broliuose arklyje arkliuose
hitap hâli vaike vaikai broli broliai arkly arkliai

İkinci Çekim

-a, -ė, -ti (dişil)

  motina = anne katė = kedi pati = bayan eş
  tekil çoğul tekil çoğul tekil çoğul
yalın hâl motina motinos katė katės pati pačios
tamlayan hâli motinos motinų katės kač pačios pačių
yönelme hâli motinai motinoms katei katėms pačiai pačioms
belirtme hâli motiną motinas katę kates pačią pačias
araç hâli motina motinomis kate katėmis pačia pačiomis
isim hâli motinoje motinose katėje katėse pačioje pačiose
hitap hâli motina motinos kate katės pati (veya pačia) pačios

(Pati (Karı), -ti ile biten sadece iki Litvanyaca sözcükten biridir. Diğeri ise martidir (Gelin).)

Üçüncü Çekim

-is (eril & dişil)

  vagis = hırsız (eril) akis = göz (dişil)
  tekil çoğul tekil çoğul
yalın hâl vagis vagys akis akys
tamlayan hâli vagies vag akies ak
yönelme hâli vagiui vagims akiai akims
belirtme hâli vagį vagis akį akis
araç hâli vagiu vagimis akimi akimis
isim hâli vagyje vagyse akyje akyse
hitap hâli vagie vagys akie akys

Dördüncü Çekim

-us, -ius (eril)

  sūnus = oğul profesorius = profesör
  tekil çoğul tekil çoğul
yalın hâl sūnus sūnūs profesorius profesoriai
tamlayan hâli sūnaus sūnų profesoriaus profesor
yönelme hâli sūnui sūnums profesoriui profesoriams
belirtme hâli sūnų sūnus profesor profesorius
araç hâli sūnumi sūnumis profesoriumi profesoriais
isim hâli sūnuje sūnuose profesoriuje profesoriuose
hitap hâli sūnau sūnūs profesoriau profesoriai

Beşinci Çekim

-uo (eril)

Fakat beşinci çekime giren iki dişil sözcük vardır: sesuo (kız kardeş) ve duktė (kız evlat)

  vanduo = Su
  tekil çoğul tekil çoğul
yalın hâl vanduo vandenys sesuo/duktė seserys/dukterys
tamlayan hâli vandens vandenų sesers/dukters seserų/dukterų
yönelme hâli vandeniui vandenims seseriai/dukteriai seserims/dukterims
belirtme hali vandenį vandenis seserį/dukterį seseris/dukteris
araç hâli vandeniu vandenimis seserimi/dukterimi seserimis/dukterimis
isim hâli vandenyje vandenyse seseryje/dukteryje seseryse/dukteryse
hitap hâli vandenie vandenys seserie/dukterie seserys/dukterys

Çekilmiş Sözcükler

Çekilmiş Sözcüklerin Hâlleri

Sıfatlar

Litvancada, sıfatlar sayı bakımından iki çeşittir - tekil ve çoğul. Ama isimlerden ayrı olarak sıfatlarda üç cinsiyet vardır. Sıfatlarda hitap hâli de yoktur.

  geras = iyi
  eril dişil
  tekil çoğul tekil çoğul
yalın hâl geras geri gera geros
tamlayan hâli gero gerų geros gerų
yönelme hâli geram geriems gerai geroms
belirtme hâli gerą gerus gerą geras
araç hâli geru gerais gera geromis
isim hâli gerame geruose geroje gerose
  gražus = güzel
  eril dişil
  tekil çoğul tekil çoğul
yalın hâl gražus gražūs graži gražios
tamlayan hâli gražaus graž gražios graž
yönelme hâli gražiam gražiems gražiai gražioms
belirtme hâli gražų gražius graž gražias
araç hâli gražiu gražiais gražia gražiomis
isim hâli gražiame gražiuose gražioje gražiose

Örneğin, gatvė (cadde) ve kelias (yol) isimleri tiesus (düz) sıfatıyla nitelensin:

Bu, nötr sıfatlarda uygulanmaz. Çünkü isimlerde "nötr" cinsiyet yoktur. Böyle sıfatlar, bir kavramdan ayrılan özellikleri tarif etmekte kullanılır. Örneğin;

Rūsyje buvo vėsu - Bodrum ferahtı.

Gera tave matyti - Seni görmek güzel.

Jis matė šilta ir šalta - Soğuk ve sıcağı gördü. (Ateş ve su arasından geçti)

Sonu -is ile biten sıfatların nötr cinsleri yoktur. Çoğu zaman nötr sıfatlar dişil gibi yazılırlar. Buna rağmen, konuşma dilinde nötr cinsiyet belirgin vurgu farklılıklarıyla kolayca ayrılabilir.

Litvancada üç karşılaştırma derecesi vardır. Bu üçderece İngilizcedekilerle aynıdır. Ama Litvancada düzensiz sıfat yoktur ve tüm sıfatlar aynı son eki alırlar.

Dil Cinsiyet Tam Sıfat Üstünlük derecesi En üstünlük derecesi
Litvanyaca Eril Geras Gerėlesnis Geresnis Geriausias Pats/visų geriausias
Dişil Gera Gerėlesnė Geresnė Geriausia Pati/visų geriausia
Nötr Gera Gerėliau Geriau Geriausia Visų geriausia
Türkçe İyi Biraz daha iyi Daha iyi Çok iyi En çok iyi
Litvanyaca Eril Gražus Gražėlesnis Gražesnis Gražiausias Pats/visų gražiausias
Dişil Graži Gražėlesnė Gražesnė Gražiausia Pati/visų gražiausia
Nötr Gražu Gražėliau Gražiau Gražiausia Visų gražiausia
Türkçe Güzel Biraz daha güzel Daha güzel En güzel En çok güzel

Çekim

Litvancada sıfatlar çoğul-tekil yalın hâlde üç çekime girerler. Üç klasik çekim kurallarının yeniden dört gruba ayrılması uygundur; iki eril ve iki dişil.

Çekim Tekil yalın Çoğul yalın Örnekler
Eril Dişil Eril Dişil
I -(i)as -(i)a -i -os šaltas, šalta (soğuk), šlapias, šlapia (nemli)
II -us -i -ūs -ios švarus, švari (temiz), malonus, maloni (hoş)
III -is -iai -ės varinis, varinė (cooper), laukinis, laukinė (vahşi)
-is -i -ės didelis, didelė (büyük)

Zamirler

Kişi Zamirleri

Kişi zamirleri (Ben), tu (sen) jis, ji (o) :

YalınTamlayan HâliYönelme HâliBelirtme HâliAraç Hâliİsim Hâli
Tekil1. Kişimanęsmanmanemanimimanyje
2. Kişitutavęstautavetavimitavyje
3. KişiEriljisjojamjuojame
Dişiljijosjaijajoje
Çift1. KişiErilmudumudviejųmudviemmudumudviemmudviese
Dişilmudvimudvi
2. KişiEriljudujudviejųjudviemjudujudviemjudviese
Dişiljudvijudvi
3. KişiEriljuodu veya jiedujųdviejųjiedviemjuodujiemdviemjuodviese
Dişiljiedvijųdviejųjodviemjiedvijodviemjiedviese
Çoğul1. Kişimesmūsųmumsmusmumismumyse
2. Kişijūsjūsųjumsjusjumisjumyse
3. KişiEriljiejiemsjuosjaisjuose
Dişiljosjomsjasjomisjose

Eylem

Her Litvanyaca eylem, üç farklı birleştirmeden birine aittir:

Geniş Zaman

Genelde yapılan rutin işleri söylemeye yarayan, Litvanyaca'nın temel zamanıdır..

  dirbti = çalışmak norėti = istemek skaityti = okumak
Ben dirbu noriu skaitau
Sen dirbi nori skaitai
O dirba nori skaito
Biz dirbame norime skaitome
Siz dirbate norite skaitote
Onlar dirba nori skaito

Geçmiş Zaman

Geçmişte olup bitmiş olayları, işleri anlatmaya yarayan temel, Litvanyaca zamandır.

  dirbti = çalışmak norėti = istemek skaityti = okumak
Ben dirbau norėjau skaičiau
Sen dirbai norėjai skaitei
O dirbo norėjo skaitė
Biz dirbome norėjome skaitėme
Siz dirbote norėjote skaitėte
Onlar dirbo norėjo skaitė

Tekrarlanan Geçmiş Zaman

İngilizcedeki "used to" kalıbıyla örtüşen bir Litvanca zamandır. Yapılışı basittir:

  dirbti = çalışmak norėti = istemek skaityti = okumak
Ben dirbdavau norėdavau skaitydavau
Sen dirbdavai norėdavai skaitydavai
O dirbdavo norėdavo skaitydavo
Biz dirbdavome norėdavome skaitydavome
Siz dirbdavote norėdavote skaitydavote
Onlar dirbdavo norėdavo skaitydavo

dirbdavau = 'Çalıştım!, norėdavai = 'İstedin', skaitydavome = 'Okuduk'

Gelecek Zaman

Gelecekte gerçekleşecek olayları anlatmaya yarayan zamandır. Göreceli olarak kolay bir yapılışı vardır:

  dirbti = çalışmak norėti = istemek skaityti = okumak
Ben dirbsiu norėsiu skaitysiu
Sen dirbsi norėsi skaitysi
O dirbs norės skaitys
Biz dirbsime norėsime skaitysime
Siz dirbsite norėsite skaitysite
Onlar dirbs norės skaitys

Fiillerin Ön Ekleri

Fiillerden yeni fiiller türetmek için kullanılan eklerdir. Tıpkı Türkçedeki gibi yeni türeyen sözcük ile diğeri arasında yakın anlam ilişkisi vardır fakat sözcük anlamı olarak tamamen farklıdırlar. Cinsiyetleri dahi farklı olabilir, cümlede farklı durumlarda olabilirler.

Bazı ön ek ekleme kuralları ise daha yaygındır:

nešasi ama nusineša,  atsineša 
laikytis ama susilaikyti, pasilaikyti 
teirautis ama pasiteirauti

Aynı kural ne-, be-, veya nebe- eklendiğinde de geçerlidir:

nešasi ama nesineša, nebesineša, aynı zamanda nenusineša, neatsineša 
laikytis, ama nesilaikyti, aynı zamanda nesusilaikyti, nepasilaikyti 
teirautis ama nesiteirauti, aynı zamanda nepasiteirauti

Söz dizim kuralları

Sözcük sırası

Litvanyaca, öğeleri aşağıdaki sırayı takip eden bir ÖYN (Özne-Yüklem-Nesne) dilidir:

    Özne + Yüklem + Nesne + Zarf + Mastar + diğer bölümler.

Litvanyaca'da sözcükler oldukça değişik şekillerde dizilebilirler. Tıpkı Latince'deki gibi her cümlede yukarıdaki gibi bir genelleme yapılamaz. Hangi sözcüğün hangi anlamda olduğu ise aldığ eklerden anlaşılır. Örneğin, "Bugün sinemada güzel bir kız gördüm" cümlesi aşağıdaki şekillerde yazılabilir:

Aš mačiau gražią mergaitę kine šiandien.
Šiandien aš mačiau gražią mergaitę kine.
Šiandien kine aš mačiau gražią mergaitę.
Gražią mergaitę mačiau aš kine šiandien.
Gražią mergaitę aš šiandien mačiau kine.
Kine šiandien aš mačiau gražią mergaitę.
Kine gražią mergaitę šiandien aš mačiau.

Edatlar

İsimlerin yalın hâlleriyle kullanılan edatlar

İsimlerin aygıtsal hâlleriyle kullanılan edatlar

İsimlerin belirtme hâlleriyle kullanılan edatlar

Bağlaçlar

İki cümleyi birbirine bağlama görevi üstlenen bağlaçların, Litvanca'da en yaygn olarak kullanılanları aşağıdakilerdir:

This article is issued from Vikipedi - version of the 2/23/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.