Edat

Edat veya ilgeç; farklı tür ve görevdeki sözcükler ve kavramlar arasında anlam ilgisi kurmaya yarayan yardımcı sözcük. Edatların tek başına anlamı yoktur; diğer sözcüklerle birlikte, cümle içinde görev kazanır.^[1]

Bazı kaynaklarda ünlemler ve bağlaçlar da edat kabul edilir.^[1][2] Bu yazıda ünlemler ve bağlaçlar ele alınmayacak, sadece bahsi geçen kaynaklarda son çekim edatları olarak adlandırılan edatlar ele alınacaktır. Türkçede kullanılan başlıca edatlar şunlardır:

ancak[NOT 1] başka beri bir bir tek dair doğru değil

değin denli dek dolayı diye evvel gayri gibi

göre için ile[NOT 2] kadar karşı karşın önce ötürü

öte rağmen sadece sanki sonra sıra üzere yalnız

Edatlardan önce gelen hâl ekleri

Edatlar iliştirildikleri isimlerin yalın hâlleriyle veya ismin diğer hâlleri ile birlikte kullanılabilir. Bu kullanımlardan bazıları ekli hâlleri ile Türkçeye yerleşmiştir ve bazı edatlar her zaman ilgili hâl ekinin ardından kullanılır. Bunlara örnek olarak "-den ötürü", "-e dek", "-den öte", "-e doğru" verilebilir:

• Bu çiçekleri annem için alıyorum. ("anne" yalın halde)
• Yarına kadar bu ödevi bitirmem lazım. (-e hâli)
• Düşük notlarından ötürü çok çalışman gerekiyor. (-den hâli)

İşlevlerine göre edatlar

Vasıta ve beraberlik edatı

İle sözcüğüdür.^[3] İle edatı -le şeklinde ek biçiminde de yazılabilir. Birkaç farklı kullanımı vardır.

İşin, eylemin, hangi araçla (vasıtayla) yapılacağını, yapıldığını bildirir:

• İstanbul'a uçakla gideceğim.

İşin, eylemin kimle yapıldığını, yapılacağını bildirir:

• Bu oyuncağı küçük kardeşimle birlikte yaptım.

İşin, eylemin nasıl yapıldığını, yapılacağını bildirerek durum zarfı oluşturabilir:

• Büyük bir sevinçle yanıma geldi.

İşin, eylemin nedenini bildirerek edat tümleci olabilir:

• Arabanın devrilmesiyle yol trafiğe kapandı.

İle edatı, bağlaç olan "ile" sözcüğüyle karıştırılmamalıdır. Bağlaç olan "ile", "ve" anlamına gelir:

• Ali ile Aydın bize geldiler. (bağlaç)
• Bu filmi Ali'yle izlemiştim. (edat)

Türkçenin bazı ağızlarında "birle" sözcüğü "ile" anlamında kullanılır ve vasıta edadıdır:^[3]

• Bayat atı birle sözüg başladım (Tanrı adı ile söze başladım). -Kutadgu Bilig

Sebep edatı

İçin, üzere, dolayı, ötürü, nâşi, diye gibi sebep bildirmede kullanılan edatlardır.^[3]

• Bu raporu bitirebilmek için zamana ihtiyacım var.
• Açılış konuşmasını yapmak üzere kürsüye çıktı.
• Kardeşim hastalığından nâşi gelemedi.

Benzerlik edatı

Gibi benzerlik bildiren edattır.^[3]

• Yorgunluktan yatağa bavul gibi düştüm.

Başkalık edatı

Başka, gayrı, özge gibi^[3] başkalık bildiren edatlardır.

• Yardım istemekten başka çaremiz kalmadı.
• Senden gayrı kimsem yok.

Hâl edatı

Göre, nazaran, dâir, rağmen gibi edatlardır.^[3]

• Şirketteki son değişikliklere dâir bilgi almak istiyorum.
• Duyduğuma göre bitirme sınavları bir hafta erken gerçekleşecekmiş.
• Çok çalışmama rağmen sınavda hedeflediğim başarıyı yakalayamadım.

Miktar edatı

Kadar sözcüğüdür.^[3] Yer ve yön edatı olan "kadar" ile karıştırılmamalıdır.

• Sürahiyi ağzına kadar doldurdum.
• Ne kadar zaman olmuş görüşmeyeli.

Zaman edatı

Beri, önce, evvel, sonra gibi zaman bildiren edatlardır.^[3]

• Ne zamandan beri bu işle meşgulsünüz?
• Gitmeden evvel bahçe düzenlemesini tamamlamalıyız.
• Babam yurtdışından döndükten sonra taşınacağız.

Yer ve yön edatları

Kadar, değin, dek, karşı, doğru, yan gibi yer veya yön bildiren edatlardır.^[3]

• Otomobilimiz bozulunca şehre kadar yürüdük.
• Ayvalık'ta denize karşı bir villa almış kendisine.
• Eve doğru ıslık çalarak yürürken eski bir arkadaşıma rastladım.

Edatların cümlede diğer görevlerde kullanımı

Edat olarak kullanılan bazı sözcükler cümlede başka görevlerde de kullanılabilirler:

• Yolun karşısına geçerken çok dikkatli olmalısın. (isim)
• Bugün derse başka bir öğretmen geldi. (sıfat)
• Biraz beri gel. (zarf)

Cümledeki diğer sözcüklerle birlikte sıfat veya zarf öbeği oluşturabilirler:

• Dağ gibi adam bu hastalığı atlatamadı. (sıfat öbeği)
• Sen de herkes kadar çaba göstermelisin. (zarf öbeği)

Başka sözcüklerle birlikte özne veya yüklem görevinde de kullanılabilirler:

• Onun gibisi zor bulunur. (isim, özne)
• Dünkü provada repliğimi unuttuğumda utançtan ölecek gibiydim. (isim, yüklem)

Diğer dillerde

Türkî dillerde

"artınçı" , Tuva Türkçesi

"tatak", Çuvaş Türkçesi

"şılav", Kazak Türkçesi.

• Bizdiñ şahtalardı jayın Almatıga deyin jazıp jürgen kim? (A. Abişev); Jalt karasam, Şuga üyine karay keti bara jatır eken (B. Maylin) degen söylemderdegi deyin, karay septevlikterin alıp tastap, Almatığa, üyine dep kana aytatın bolsak, ol söylemderdegi oy edevir özgerip ketken bolar edi.

Notlar

1. "Ama, fakat, lakin" anlamında kullanıldığında bağlaçtır.
2. "Ve" anlamında kullanıldığında bağlaçtır.

Kaynakça

• Ergin, Muharrem. ''Üniversiteler İçin Türk Dili.'' İstanbul: Bayrak Yayım, 2009.

1. Ergin 313
2. Edatlar Türkçeciler.com
3. Ergin 319