Fiilimsi
Örnekler |
---|
|
Fiilimsi ya da eylemsi; fiillerden türemelerine karşın fiilin bütün özelliklerini göstermeyen; cümle içerisinde isim soylu sözcükler gibi kullanılan fiil soylu kelimelerdir. Türkçede fiilimsiler, fiillere yapım ekleri ekleyerek oluşturulur. Fiilimsi aldığı yapım ekine göre cümlede isim, sıfat ya da zarf olarak kullanılabilir.[1]
Özellikleri
Türkçede isim-fiil (mastar), sıfat-fiil (ortaç) ve zarf-fiil (ulaç) olmak üzere üç fiilimsi türü vardır. Bunların ortak özellikleri şöyle sıralanabilir:
- Fiil anlamını tamamıyla yitirmezler.
- Fiile gelen zaman ve şahıs eklerini almazlar, yani fiil çekimine girmezler (Olumsuzluk eki hariç).
- Fiil cümlelerinde yüklem olamazlar. Ancak isim cümlelerinde ek-fiil eki alarak yüklem olabilirler.
- Fiilimsi olan kelimeler veya fiilimsi ile oluşan kelime grupları cümlede yan cümlecik oluşturabilirler.
- Fiilimsiler bulundukları cümleyi birleşik yapılı hâle getirebilirler.
- Fiilimsi ekleri yapım eki olarak da tanımlanabilir.
- Fiilimsileri niteleyen kelimeler zarf görevinde olurlar.
Fiilimsi çeşitleri
İsim-fiil
- Ek-fiillerle karıştırılmamalıdır.
Kök veya gövdelerine -me, -iş ve -mek eklerinin (veya ses uyumlarına göre düzenlenmiş hallerinin) getirilmesiyle yapılan ve cümlede isim görevinde kullanılan sözcüklerdir:
- Kardeşim okumayı öğrendi.
- Bu bakışından hoşlanmadım.
- Yarın okula gitmek istemiyorum.
İsim-fiil eki -iş ile işteşlik eki -iş karıştırılmamalıdır. İsim-fiiller isim görevinde kullanılırken işteşlik eki fiilden fiil üretir:
- Ayrılmadan önceki son bakışı hepimizi derinden etkiledi. (isim-fiil, isim görevinde)
- Işıklı bir ağaç gibi bakışıyor gözlerin. - İlhan İrem, Sevecen (bakmak fiilinden türetilmiş fiil)
İsim-fiil eki -me ile olumsuzluk eki -me ile karıştırılmamalıdır:
- Sevgi sabahları koşmayı sever. (isim-fiil)
- Koridorlarda koşmayın! (-ma olumsuzluk ekidir. Sözcük fiil hâlindedir.)
Ancak olumsuzluk ekinin ardından isim-fiil eki gelebilir:
- Yarın sizinle gelmemeyi tercih ederim. (ilk -me olumsuzluk eki, ikincisi isim-fiil eki)
İsim-fiiller fiilimsi olmaktan çıkıp kalıcı birer isim halini alabilir:
- Ocağın yanındaki çakmağı kullanabilirsin. (İsim olmuştur. Fiilimsi sayılmaz.)
- Yazları her akşam dondurma yeriz. (İsim olmuştur. Fiilimsi sayılmaz.)
Sıfat-fiil
Fiillerin cümlede sıfat görevinde kullanılan hâlleridir. Fiillerin sonuna sıfat-fiil ekleri getirilerek oluşturulurlar.[2] Fiillere -an, -ası, -mez, -ar, -di(k), -ecek, -miş ve -di(ği) eklerinin getirilmesiyle türemişlerdir.
- Gelecek yıl işe başlayacak.
- Polisler olası kazaları önlemek için kar zinciri kontrolü yapıyorlardı.
- Salonda hep bildik yüzler vardı.
- Bastığın yerleri "toprak" diyerek geçme, tanı! - Mehmet Akif Ersoy
- Haşladıktan sonra, suyu iyice süzülmüş sebzeleri kâseye boşaltıyoruz.
- Okuldan sonra koşar adım yanıma geldi.
Sıfat-fiiller, ardından bir isim gelmiyorsa adlaşır:[3]
- Sinirli olduğu her halinden anlaşılıyor.[3]
- Toplantıya gelmeyeceğini biliyordum.
- Yoldan geçenleri gözlüyordu.
- Eve gelirken bir tanıdığa rastladım.
Zarf-fiil
Fiil kök ve gövdelerine getirilen eklerle geçici zarf oluşturan yapılara zarf fiil denir.[4] Çekim eki almazlar.[2] Fiillere -esiye, -ip, -meden, -ince, -ken, -eli, -dikçe, -erek, -ir ... -mez, -diğinde, -e ... -e, -meksizin, -cesine eklerinin getirilmesiyle türemişlerdir.
- Önce eve uğrayıp, daha sonra bize gelecekmiş.
- Ancak çok çalışarak başarılı olabilirsin.
- Yemeğimi bitirir bitirmez gelirim.
- Gidiyordum, gurbeti gönlümde duya duya
- Ulukışla yolundan Orta Anadolu'ya - Faruk Nafiz Çamlıbel
Kaynakça
- ↑ Çetinoğlu, Özlem; Oflazer, Kemal (19 Aralık 2007). "Altsözcüksel Birimlerle Türkşe için Sözcüksel İşlevsel Gramer Geliştirilmesi". Turkish Symposium on Artificial Intelligence and Neural Networks. Muğla: Sabancı Üniversitesi. ss. 207-214. 29 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20131029195427/http://research.sabanciuniv.edu/1168/1/3011800000621.pdf. Erişim tarihi: 28-04-2010.
- 1 2 Yıldız, Osman (Mayıs 2007). "Dâsitân-ı Sultân Mahmûd Mesnevisi'nde Fiiller". Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi: 129-150. http://www.sosbil.aku.edu.tr/dergi/II2/11-Gurer-gulsevin.pdf. Erişim tarihi: 28-04-2010.
- 1 2 Sıfat-fiiler Türkçeciler.com. Erişim: 2 Aralık 2012.
- ↑ Gülsevin, Gürer. "Türkiye Türkçesinde Birleşik Zarf Fiiller". Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi: 126-144. http://www.sosbil.aku.edu.tr/dergi/II2/11-Gurer-gulsevin.pdf. Erişim tarihi: 28-04-2010.
|