Yapım eki

Örnekler
gez+in+ti don+dur+ma

Yapım eki, isim ya da fiil kök veya gövdelerine eklenerek onlardan yeni isimler ya da fiiller türeten ektir. Ayrıca yapım ekleri tema dışına çıkmadan yeni bir kelime oluşturur. Onu çekim ekinden ayıran özelliği budur. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını ya da türünü de değiştirir ve -bazı istisnalar dışında- her zaman çekim eklerinden önce gelir. Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş sözcük denir. Yalın hâldeki türemiş sözcükler gövde olarak da bilinir.

İsimden isim yapan ekler

İsim soylu sözcüklerden yeni bir isim soylu sözcük yapan eklerdir. Yeni oluşturulan sözcük genellikle eskisi ile yakın anlam ilişkisine sahiptir.

el:[1] söz-el, güz-el (göz kökünden) siz: su—suz, para—sız, ev—siz ci: göz—cü, sanat—çı, yol—cu, simit—çi sı: çocuk—su, ipek—si ce: Türk—çe, İngiliz—ce, Alman-ca (Eşitlik hâl eki -ce ile karıştırılmamalıdır.) daş: karın-daş > kardeş, çağ-daş, arka-daş, yol-daş, meslek-taş inci: üç-üncü, beş-inci lik: şeker-lik, kömür-lük, göz-lük, kulak-lık, dost-luk li: köy—lü , para—lı , ağaç—lı, Ankara-lı, ev-li

er: üç-er, beş-er ki: yarın-ki, dün-kü msi: ekşi-msi, acı-msı, meyve-msi cil: ev-cil, et—çil, ben—cil, insan—cıl şın/cın: sarı—şın, yal-çın (yalt=sert), hır-çın (hır=kavga) sal: kum—sal ıt: yaş—ıt ceğiz: kız—cağız, çocuk—cağız cik: tepe-cik, azı-cık, küçü—cük ti: esin-ti, hırıl—tı, cıvıl—tı z: yalın-z, iki-z

İsimden fiil yapan ekler

İsim soylu sözcüklerden fiil yapan eklerdir.^[2]

-la-,-le-: su-la, taş-la, uğur-la, rahat-la, diş-le, iş-le, özet-le -al-,-el-: çoğ-al, az-al, dar-al, kör-el, düz-el -l-: doğru-l, sivri-l, eksi-l, ince-l -a-, -e-: kan-a, yaş-a, boş-a, tür-e, ben(i)z-e -ı-,-i-,-u-,-ü-: Bu ek, eski Türk yazı dillerinde kullanılan ve bugün bazı sözcüklerde donuklaşmış olarak bulunan bir ektir. uz-u-n, sak-ı-n, şak-ı -ar-,-er-: yaş-ar, mor-ar, kara-ar, sar(ı)-ar, yeş(il)-er -da-,-de-: fısıl-da, horul-da, gürül-de, hışıl-da, höpür-de

-t-: yön-(e)t, göz-(e)t -k-: gec-ik, bir-ik, göz-ük -msa-,-mse-: az-(ı)msa, ben-(i)mse,küçü(k)-mse, öz-(ü)mse -kır-,-kir-,-kur-,-kür-: fış—kır, hay—kır, çem-kir, tü-kür, süm-kür -lan-,-len-: yaş-lan, ev-len, ses-len -sa-,-se-,-sı-,-si-,-su-,-sü-: su-sa, garip-se, önem-se, yad-sı,

Fiilden isim yapan ekler

Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim, sıfat gibi isim soylu sözcükler veya fiilimsiler oluşturan eklerdir:

ce: düşün—ce, eğlen—ce ecek: giy-ecek, yak-acak, aç—acak, iç-ecek ak: yat—ak, kaç—ak, dur—ak ge: böl—ge, bil—ge, süpür—ge gi: sev—gi, çal—gı, as—kı, sil-gi, iç-ki giç: bil—giç, dal—gıç, başlan—gıç gin/kin: yor—gun, bil—gin, bez—gin, bit—kin, bas-kın, yay-gın i: yaz—ı, öl—ü, yap—ı, çat—ı, kok—u, doğ—u ici: yap—ıcı, gör—ücü, al—ıcı, sat—ıcı ik: kes—ik, aç—ık, göç—ük im: say—ım, seç—im, öl—üm, ölç—üm in: yığ—ın, ak—ın, tüt—ün, ek—in

inç: gül—ünç, sev—inç geç: yüz—geç, utan—gaç inti: kes—inti, çık—ıntı, dök—üntü ir: gel—ir, ok—ur er: gid-er, yaz-ar, iş: otur—uş, yürü—y-üş it: geç—it, yak—ıt, ölç—üt kan: çalış—kan, üret-ken, unut—kan, kay—gan ma: konuş-ma, dondur-ma (olumsuzluk eki -ma ile karıştırılmamalıdır.) mek:[3] ye-mek, çak-mak, git-mek, duy-mak (bkz. mastar) maç: bula-maç, yırt-maç mbaç: dola-mbaç, sakla-mbaç ti: belir—ti, kızar—tı

Fiilden fiil yapan ekler

Bir fiilden yeni bir fiil yapan eklerdir.

dir: bil-dir, gül-dür, yap-tır, koş-tur ele: kov-ala, silk-ele er: gid-er, çık-ar imse: duy-umsa, gül-ümse, an-ımsa in: gez-in, gör-ün, sev-in, taşı-n

r: kaç-ır, bat-ır, iç-ir, şaş-ır ş: gör-üş, uç-uş, gül-üş (Mastarlarla karıştırılmamalıdır.) t: uza-t, sap-ıt, kork-ut, üşü-t il: sev-il, kır-ıl, sat-ıl

Bu şekilde üretilen yeni fiiller genellikle ilk fiille anlam bakımından yakından ilişkilidir:

• görmek > görünmek, kovmak > kovalamak

Ancak bazı durumlarda orijinal fiilden oldukça farklı anlamlarda olabilirler:

• sevmek > sevinmek

Kaynakça

1. Türkçedeki Eklerin Kökeni Prof. Dr. Vecihe Hatiboğlu. Çukurova Üniversitesi
2. Günay Karaağaç, Türkçenin Dil Bilgisi
3. Yapım ekleri Türkçeciler.com.