Thema
Thema (Yunanca: tekil - θέμα, thema çoğul - θέματα themata) yaklaşık yedi yüz yıllık bir dönem için Bizans İmparatorluğu'nun ana yerel idare birimi idi. Thema sistemi yedinci yüzyılda Bizans topraklarının müslüman orduları tarafından zaptedilmeye başlanması ile kurulmuş ve daha önceki ana yörel birim olan ve Roma imparatorları Diokletian ve I. Konstantin tarafından kurulmuş olan Roma diakos sistemi yerine geçirilmiştir.
Bizans İmparatorluğu'nun çok küçülüp birbirinden ayrı parçalar haline dönüşmesinden sonra imparator VI. Yannis Kantakuzenos tarafından 1350li yıllarda themalar ortadan kaldırılıp yerel idare Ortaçağ'da çok popüler olan "liyej-vasal" ilişkisine dayanan apandaj sistemine dönüştürülmüştür.
Geri plandaki gelişmeler
6. yüzyılın sonlarında ve 7. yüzyıl başlarında Bizans İmparatorluğu her yönden hücumlara uğramaktaydı. Sasani İmparatorluğu doğudan ve güneydoğudan Suriye, Mısır ve Anadolu'ya baskı yapmaktaydı. İslav ırklar ve Avarlar Balkanlar'da yerleşmeye başlayıp Yunanistan içlerine doğru sarkmaktaydılar. Lombardlar genellikle hiçbir direniş görmeden kuzey İtalya'yı işgal etmişlerdi. Bizans İmparatorluğu'nun daha batısında ve güneyinde uzak olan ve imparatorlar I. Justinianos ve Mavrikios tarafından yeniden Roma eline geçmiş olan bölgelerde bu gittikçe artan baskıya karşı koyabilmek için bölgedeki en yüksek sivil idare ve askeri idare birleştirip ve özel bir eyalet Eksarhlık ve eyalet valisi Eksarh sistemi uygulanmaya başlanmıştı. Bu özel yörel idare yönetimi sistemi Kuzey Afrika'da Tunus civarında Kartaca merkezli Afrika Eksarhlığı ve İtalya'da Revanna merkezli Ravenna Eksarhlığı kurulmuştu. Bu tip idari uygulama başlangıcı 530'lu yillarda Justinyen'in yeni idari reformlarına götürülmektedir. O zamana kadar Roma İmparatoru Diocletianus'un kurmuş olduğu yerel idare sistemine göre taşra yörelerinde askeri idare ile sivillerin idaresi titizlikle ayrılmakta ve iki sistem birbirlerinden değişik şekilde organize edilmekte idi. Bu ayrılmaya neden, aksi halde yerel yöneticilerin yörelerinde bulunan askerlere komuta edip kendilerini özerk imparator olarak ilan etmelerine ve yerel askerlerle merkezî iktidarı ele geçirmeye çalışmalarına imkân vermesi idi. Bu sistem Roma İmparatorluğu'nun genellikle her yöresinde ve 300 yıl süre ile uygun sonuçlar vermişti.
Fakat 640'lı yıllarda İmparatorluğun güney doğusunda müslüman Dört Halife dönemi başlangıcından beri özellikle bu sınır yörelerinde bu sistem çökmeye başladı. Müslümanların çok hızlı bir şekilde imparatorluğun çok önemli bölgeleri olan Mısır ve Suriye'yi ele geçirmeleri ve Kuzey Afrika, Filistin ve Güney Anadolu'yu tehdit etmeleri, bu nedenle Bizans için çok önemi olan tarım üretimi, insangücü ve arazi kaybı idari sisteminin nasıl yaşamını sürdüreceği hakkında korku yaratmıştı. Bu daha once hiç hisedilmemiş olan büyük idarî kriz imparatorluğun yönetiminin baştanbaşa reform edilmesine neden oldu.
Daha önceki yerel idare sisteminin bazı elemanları yedinci yüzyıl sonlarına kadar değişmemekle beraber, Anadolu'da imparatorluğu elinde buluna bölgeler 5 buyuk thema (çoğul themata)' ya bölündü. Bunlardan her birinin yönetimi strategos (general) adı verilen eyalet valisine verildi ve bu eyalet valileri thema içinde bulunan askeri kuvvetlerin komutanı olma görevleri de bulunmaktaydı. Bu çeşit yerel idare sonradan Osmanlı Devleti'nde benzer olarak beylerbeylik ve sancak beyliği sisteminde de uygulanmıştır.[1]
Thema sistemine göre askerî birliklerin konmuş oldukları yörede boş arazilere veya yeni fethedilen yörelere ve arazilere yerleştirilmesi ve bu arazilerin hemen devlete sadık kişiler tarafından ele geçirilmesi Bizans İmparatorluğu'nun uzun zaman yaşamasına yardımcı olmuştur denilebilir. Fakat diğer taraftan bu yeni sistem ile sivil sosyetenin askerleşmesi ve sivil kültürün ve sivil kurumların eski güçlerini kaybetmeleri gerçekleşmiştir. Bu nedenle birçok Avrupalı tarihçi thema sisteminin kurulması tarihini Doğu Roma İmparatorluğu için Geç Antikite çağının bitmesini ve Orta Çağın başlangıcını işaret ettiğini kabul etmektedirler.
Kuruluş
İlk beş thema, verilen isimlerden de anlaşılacağı gibi, Bizans İmparatorluğu'nun o zaman elinde bulunan beş değişik seyyar sahra ordusundan kurulmuştu. Bu seyyar yöresel ordular, statik limitanei ordugâh ve kışla sistemiyle idare edilen komutanlarına magister militum ünvanı verilen, asker birliklerden değişikti. Bu ordular Ortadoğu'daki Bizans topraklarının kaybı ile Anadolu'ya çekilmiş ve her seyyar orduya bir bölge tahsis edilmişti. İlk thema'lar bu seyyar ordu bölgelerinde kurulmuş olup isimleri şunlardı:
- Armeniakon Theması (Θέμα Άρμενιακόν, Thema Armeniakon) : Merkezi Amasya (Amasea) idi. 667'de kurulmuştu. Antik Pontos, Armania Minor ve kuzey Kapadokya eyaletlerinden oluşmaktaydı.
- Anatolikon Theması (Θέμα Άνατολικόν, Thema Anatolikōn): Merkezi Emirdağ yakınlarındaki eski Amorium kenti idi. İlk defa 669'da ismi geçmektedir. Orta Anadolu'da eski Oriens eyaletini kapsamaktaydı.
- Opsikion (Öpsikön / Hüdavendigâr) Theması; (Θέμα Ὀψικιόν, Thema Opsikion): Merkezi İznik (Nicea). İlk defa 680de ismi geçmektedir. Bu İmparator'un yakın akraba veya maiyetine verilmekte (Latince Obsequium) ve strategos (yani eyalet valisi) komes (kont) ünvanı taşımaktaydı. Kuzeybatı Anadolu eski Bitinya, Paflagonya ve kismen Galatya eyaletlerinden oluşmaktaydı.
- Trakyalılar Theması (Θέμα Θρακησιόν, Thema Thrakēsiōn): Merkezi Efes idi. İsminin Trakya'ya benzemesi Trakya'dan Anadolu kıyılarına getirilmiş seyyar ordunun bölgesi olmasındandı. Batı Anadolu Ege kıyılarında eski İyonya, Lidya ve Karya eyaletlerini kapsamaktaydı.
- Karavisiyanon Theması (Θέμα Kαραβησιάνων, Thema Karavēsianōn): Merkezi Antalya (Attaleia). Bu bir donanma theması idi (karavis κάραβις "gemi" demekti) ve strategosu (yani eyalet valisi') bir donanma rütbesi olan droungarios ünvanını taşımaktaydı. Güney Anadolu'nun Akdeniz kıyılarını ve Ege Adaları'nı kapsamaktaydı.
Themalar listesi
Themalar listesi uzun süren Bizans İmparatorluk döneminde, önceleri yeni topraklar fethi ile sonraları toprakların kaybedilmesi ile değişmiştir. Burada önce dokuzuncu yüzyıldaki thema'lar listesi ve sonra da daha kapsamlı ve biraz daha ayrıntılı olarak onuncu yüzyıl listesi verilecektir.
Dokuzuncu yüzyıl ortasında Bizans İmparatorluğu 20 themadan oluşmaktaydı. Bunların alfebetik sıraya göre isimleri ve askerî katkıları şunlardır:
| Yaklaşık 850'te Themalar | |||
|---|---|---|---|
| Asya | Asker katkısı | Avrupa | Asker katkısı |
| Anatolikon | 15.000 | Kefalonya | 2.000 |
| Armeniakon | 9.000 | Klimata | 2.000 |
| Kappadokya | 4.000 | Dyrrachion (Draç) | 2.000 |
| Çarsianon | 4.000 | Hellas | 2.000 |
| Kibyrrhaioton (marinai) | 2.000 | Makedonya | 5.000 |
| Thrakesion | 6.000 | Mora | 2.000 |
| Opsikion | 6.000 | Sikelia | 2.000 |
| Optimaton | 4.000 | Selanik | 2.000 |
| Boukellarion | 8.000 | Thrake | 5.000 |
| Paflagonya | 5.000 | ||
| Haldiya | 4.000 | ||
| Seleukeya | 7.000 | ||
Onuncu yüzyılda ise Bizans İmparatorluğu 32 themadan oluşmaktaydı. Bunlar şunlardır:
- Aigaion Pelagos - Bu thema Anadolu'da bulunup Marmara Denizi güney-batı kıyılari yörelerini ve Ege Denizi kuzey batısını Midilli (Lesbos) adasına kadar kapsamaktaydı. O yüzyıla göre önem sırasında 19. idi. Bu thema'nin Strategos (eyalet valisi)'nin yıllık maaşı 10 pund altındı. Bizans donanmasına deniz askeri sağlamaktaydı.
- Anatolikon - Thema sisteminin ilk kuruluşunda ortaya çıkarılmıştı; ama 10. yüzyılda ilk yüzölçümünün ancak dörte birini kapsamaktaydı. Konstantinopolis'ten sonra en önemli thema sayılmaktaydı. Merkezi Emirdağ yakınında bulunan antik Amorium kenti idi. Bu thema'nın Strategos (eyalet valisi)'nin yıllık maaşı 40 pund altındı. Bu yüksek maaşa neden orduya yaptığı asker katkısının yüksek olması ve elit ağır zırhlı süvari askerleri, katafrakt, sağlaması idi.
- Armeniakon - Bu ilk kurulan thema'lar arasındaydı. Önceleri Trabzon'u da kapsayan Dogu Karadeniz yöresinde olmakla beraber, sonradan sadece Doğu Karadeniz yöresinin içlerini kapsamaktaydı ve merkezi Amasya'da idi. Thema önem sırasına göre ikinci idi. Bu yörenin strategos (eyalet valisi)'nin yıllık geliri 40 pund altındi.
- Boukellarion - Bu thema Konstantinopolis'e yakın İznik merkezli Anadolu yörelerini kapsamaktaydı. Önem sıralamsına göre beşinci gelmekteydi. Strategos (eyalet valisi)'nin yıllık geliri 40 pund altına eşitti. Bu thema'nin askerleri genellikle piyade ve hafif süvari sınıfındandı.
- Haldiya - Bu thema merkezi Trabzon olan Doğu Karadeniz kıyılarından oluşmaktaydı. Dördüncü Haçlı Seferi'nden sonra bu thema yerine Bizans'dan özerk Komnenos Hanedanı hükümdarlığında Trabzon İmparatorluğu kurulmuştur. Thema önem sırasına göre onbirinci idi. Haldiya strategosu için yıllık gelir 10 pund altındı. Bu thema'da, Bizans'tan ayrılıncaya kadar, Bizans ordusu süvari kuvvetlerine at temin için büyük at sürüleri bulunmaktaydı.
Onuncu yüzyıldan önce Bizans elinden çıkmış eski themalar
Organizasyon
Thema teriminin iki değişik anlamı bulunmaktaydı. Thema hem bir çeşit askeri bölgeleri tanımlamakta diğer taraftan da sivil yöresel idari birimleridir. Tema askerlere tarım yapmaları için verilmiş arazi parsellerinin organizasyonuydu. Teknik olarak askerler bir strategos (eyalet valisi) komutanlığı altında savaşmak için kurulmuş askeri birliktiler. Kendilerine verilmiş olan ve kendilerinin üzerinde tarım yaptıkları arazilerin sahibi değildiler; arazinin sahibi yine devlet idi; araziyi işleyen askerlerin sadece toprağı işleme ve işlenen topraktan verim ve bundan gelir ve kar almaya hakları vardı. Böylece, askerlere verilen tarım arazisi dolayısıyla askerlere verilen maaşlar düşük tutulabiliyordu. Ayrıca, çocukları da eğer ileride ailelerinin topraklarını thema için asker olarak işleyeceklerse, o anda toprakları işleyen asker tarımcılar çocuklarını ve çocuklarının çocuklarını vb. devlete asker yükümü sağlamak üzere bağlı kılmaktaydılar. Bu şekilde devlet yalnız devlet bütçesine az maliyeti olan asker bulmakla kalmamakta aynı zamanda hazır askeri bulunduğu için genellikle halk tarafından nefret edilen zorla asker toplama çabalari da göstermemekteydi. Aynı zamanda yeni olarak fethedilen arazilerin fetheden devlet tarafından hemen sahip olunup devlete çok sadık asker tarımcılar tarafından çabucak yerleştirilmesi ile yeni fethedilen arazilerin ülkeye hemen bağlanması imkân dahiline girmekteydi.
Bir themanın valisi sadece orada yerleşik asker tarımcıların komutanlığı ile yetkili değildi; bu askeri vali aynı zamanda o yörenin sivil idaresinin başı idi. Strategos ülkenin belli bir yöresinin hem askeri hem de sivil idaresini birleştirmekteydi. Bu yöresel idare Roma İmparatoru Dikoletian tarafından kurulmuş ve askeri ve sivil idareyi birbirinden tümüyle ayıran sistemi ortadan kaldırmış ve bu nedenle prasides ünvanlı sivil valiler ve düks ve benzer ünvanlı askeri valiler kaldırılmış ve Bizans İmparatorluğu yine eski Roma Cumhuriyeti veya Dikoletian'dan önceki Principat Roam İmpartorluğu sisteminde olduğu gibi yöresel valiler hem yörenin sivil idaresini yüklenmekte hem de yöresel ordu birliklerine savaşta komuta etmekteydi.
Şu tablo Theracisain Theması'nda y. 902-936 döneminde bulunan thema idaresini bir örnek olarak göstermektedir.
| İsim | Asker sayısı | Altsınıftan birimler sayısı | İdare ve komuta eden kişinin unvanı |
|---|---|---|---|
| Thema | 9 600 | 4 Meros | Strategus |
| Meros, Turma | 2 400 | 6 Drungus | Turmarj |
| Drungus | 400 | 2 Bandum | Drungarus |
| Bandum | 200 | 2 "Senturion" | Kont |
| "Senturion" | 100 | 10 "Contubernia" | Hekatontarj |
| 50 | 5 "Kontubernyum" | Pentecontarj | |
| "Kontubernyum" | 10 | 1 "Öncü*" + 1 "Artçı*" | Decarj |
| "Öncü*" | 5 | -- | Pentrarj |
| "Artçı*" | 4 | -- | Tetrarj |
- Not: İsimler Latin harfleri ile yazılmışlardır. Tireler içinde bulunan terimler eski Roma Lejyonları için kullanılan terimler ile aynıdır. (*) işaretli terimler doğrudan doğruya tercüme edilmişlerdir.
Thema sisteminin ortadan kaldırılması
Thema sistemi Bizans İmparatorluğu'nun küçülmesi ile devamlı şok geçirmiş ve yeni yörelerin ele geçirilmediği, birçok eski yörelerin kaybedildiği ve özellikle sınır bölgelerinde olan yörelerin çoğunun devamlı el değiştirdiği için uygulanması çok zor bir hale girmiştir. Diğer taraftan Dördüncü Haçlı Seferi ile Konstantinopolis'i ellerine geçiren ve Latin İmparatorluğu'nu kuran ve bu imparatorluğa bağlı Frank apandaj sistemine benzer Orta Çağ usulu hiyerarşik sistem uygulayarak alt devletler kuran Franklar da thema sisteminin yıkılmasına bir neden olmuşlardır.
En sonunda VI. Yannis Kantakuzenos bir yeni reformla çok küçük kalmış Bizans'ın yöresel thema sistemini ortadan kaldırmış ve tam Orta Çağ usulu apandaj sistemine dönüştürmüştür.
Dış kaynaklar
- Haldon, John F., (1999), Warfare, state and society in the Byzantine world, 565-1204, Routledge: Londra ISBN 1-85728-494-1
- Treadgold, Warren T., (1995) Byzantium and Its Army, 284-1081, Stanford University Press: Palo Alto. CA. ISBN 0-8047-3163-2
- Treadgold, Warren T., (1997), A History of the Byzantine State and Society, Stanford University Press, Palo Alto, CA., ISBN 0-8047-2630-2
Referanslar
- ↑ 20. yüzyıla kadar tarihçiler (örneğin G.Ostrogorsky) thema sisteminin kurucusunun imparator Heraklonas olduğunu bildirmekteydiler. Fakat 20. yüzyılda yapılan araştırmalar thema sisteminin uygulamaya başlanmasının 640-660li yıllar arasında II. Konstans saltanatı yılları olduğuna işaret etmektedirler .(J.Haldon (1990), Byzantium in the seventh century (Yedinci yüzyilda Bizans), Cambridge U.P. say. 208-dev.)