Lidya
Lidya, Anadolu'da Tunç Çağı'nın sonlarından başlayarak M.Ö. 6. yüzyıla kadar hüküm süren Lidya medeniyetinin beşiğini ve merkezini oluşturan bölge. Esas olarak Gediz Nehri (antik Yunancadaki adı Hermos) ve Küçük Menderes (Kaistos) Irmağı vadilerini kapsayan ve günümüzde yaklaşık olarak Manisa ve Uşak illerine denk gelen bölgedir. Lidya medeniyetinin tarih sahnesinden çekilmesinden sonra da Roma İmparatorluğu dönemine kadar bu isimle anılmıştır. Kuzeyinde Misya, güneyinde Karya, doğusunda Frigya, batısında ise İyonya bölgeleri bulunmaktadır. Ayrıca Manisa şart beldesinde harabeleri bulunmaktadır.
Lidyalılar
Lidyalıların aynı bölgede yaşadıkları kayda geçmiş İyonyalılarla henüz kesinleştirilememiş bir ilişkisi bulunmaktadır. Homeros, bu bölgeyi anarken Lidyalılardan değil, Tmolos Dağı (Bozdağ, Ödemiş - İzmir) eteklerinde yaşayan Meonyalılardan söz eder. Nitekim Antik Çağ boyunca Lidya'da Meonia isimli bir şehir vardı. Bu isim, Kula'ya bağlı olan ve hâlihazırdaki adı Gökçeören olan köyün yakın geçmişe kadar geçerli kalmış ismi olarak Salihli yolu ile günümüze kadar da ulaşmıştır. Meonialıların Lidyalılar için kullanılmış daha eski isim olduğu veya Lidyalılardan önce bu bölgede yaşamış, daha sonra da Frigyalıların bir uç kolu olarak tarihte beliren Lidya halkı ile ya kısmen kaynaşmış ya da güneydeki dağlık bölgeye sürülmüş bir kavim oldukları, öne sürülen teoriler arasındadır. Lidya ismi Âsur kayıtlarına Lud-du şeklinde geçmiştir.
Lidya Ülkesi
Lidya hayvansal, bitkisel ve madenî kaynaklar açısından çok zengin bir bölgede yer almaktaydı. Dağları sık ormanlarla kaplı olup vadilerinde buğday yetiştirilmekte, büyük hayvan sürüleri otlatılmaktaydı. Nitekim Lidyalılar sonradan süvari birlikleri ile meşhur olmuşlardır. Ayrıca başkent Sardes'in içinden geçen Sart Çayı'nın (Paktalos) getirdiği altın tozu, Lidya'nın zenginliğine katkıda bulunmaktaydı.
Lidya Devleti
Lidya'da üç kral hanedanı hüküm sürmüştür: Sırasıyla "Atyadlar", "Heraklidler" ve "Mermnadlar". İlk iki hanedan ve bunların kralları hakkında fazla bir bilgi yoktur. Sadece bu iki hanedanın M.Ö. 2. binyılın son yüzyıllarında hüküm sürdükleri, efsanevî Kral Lid'in ismine dayanarak halkın Lidyalılar diye anılmaya başlandığı bilinmektedir. Bu manada Lidya isminin ortaya çıkışıyla güney komşuları ve akrabaları Karyalıların (efsanevî kralı Kar'a dayalı) ve Karya isminin ortaya çıkışı benzerlik göstermektedir.
Lidyalıların bilinen en parlak dönemi M.Ö. 700-550 yılları arasıdır. Bu dönem, Mermnadlar Hanedanlığı dönemidir. Lidya adı Mermnadlar Hanedanı'nın ilk kralı olan Gyges'ten itibaren kullanılmaya başlanmıştır. Gyges hakkında bilinenler, eski Yunan tarihçisi Herodot'a dayalıdır. Herodot, Gyges'in Miletos, Smyrna ve Kolofon'a karşı saldırgan bir politika izlediğini söylemiştir. Gyges'ten sonra sırasıyla Ardys, Sadyattes, Alyattes ve Kroisos hüküm sürmüşlerdir. Yine Herodotos, Alyattes'in Smirna ve Klazomenai (Urla) şehir devletlerine saldırdığını söylemiştir. Fakat Herodot'a göre Alyattes, Klazomenaililerle yaptığı savaşta yenilmiştir. Lidyalılar açısından Anadolu'nun batı kıyılarındaki eski Yunan kolonileri, Lidya devleti ile deniz arasında bir engel oluşturmuşlardır. Hâlbuki Lidya tarihinin henüz efsanelerle karışık olduğu çağlarda İzmir Körfezi kıyılarından hareketle yurtlarından ayrılan Tirenyalıların Akdeniz'de bir süre ciddi bir güç oluşturdukları bilinmekte, bu denizciler daha sonra günümüzdeki kuzey İtalya'da kurulan Etrüsk Medeniyeti ile ilişkilendirilmektedir.
Lidyalıların Yunanlarla en fazla ilişki kurdukları dönem, Kārun (Kroisos) (M.Ö. 560-M.Ö. 547) dönemidir. Kroisos da İyonya şehir devletlerine karşı saldırgan bir politika izlemiş, fakat adalarda oturanlarla iyi ilişkiler içine girmiştir. Lidya Devleti'ni gücünün zirvesine ulaştıran Kroisos (Kārun)'un adı, şaşaalı zenginlik ifade eder tarzda hem Batı kültürlerinde, hem de Karun şeklinde Doğu kültürlerinde efsaneleşmiştir.
Yine Lidyalıların doğudaki Medlerle Kızılırmak (Eski Yunanca'da Halys) yöresinde yaptıkları savaş, Alyattes döneminde olmuştur. Lidyalıların yenildikleri bu savaş esnasında Miletli Thales, ilk olarak bir Güneş tutulmasını doğru olarak tahmin etmiştir (28 Mayıs M.Ö. 585).
M.Ö. 546 yılında Ahameniş İmparatorluğu, Lidya Krallığı'nın başkenti Sardes'i ele geçirip Lidya Krallığı'na son vermiştir. Böylelikle Anadolu, 200 yıllık Pers hâkimiyeti dönemine girmiştir.
Lidyalılar ve para
Lidya'nın insanlık tarihine en büyük katkısı, parayı icat etmiş olmalarıdır. Paktalos Irmağı'nın alüvyonlarında tabii olarak bulunan altın-gümüş karışımı "elektrum" madeninden basılan ilk sikkelerin üzerinde Lidya Krallığı'nın arması olan arslan başı bulunuyordu. İlk Lidya sikkeleri muhtemelen Alyattes döneminde basılmıştır. Sikke basımının daha iyi bir duruma gelmesi ve elektrum yerine altın ve gümüşten ayrı olarak sikke basımı, Kral Kroisos (Karun) zamanında ortaya çıkmıştır. Askerleri de paralı olduğu için Lidya'nın askerî kuvveti gittikçe zayıflamıştır.
Seramik kapların özelliğinden Lidyalıların batıdaki komşuları İyonya ile çok öncelere giden bir ilişkileri olduğu tespit edilmiştir. Yine Lidyalıların İyonyalılarla ticarî ilişkilerinin yanı sıra dinî ilişkileri de vardı. Lidya dininde en mühim kültler ana tanrıça Artimu (Artemis) veya Kybele, Luvi tanrıçası Kuvava, tarım tanrısı Baki (Dionysos), yağmur tanrısı Leus (Zeus) ve mezarların koruyucusu Santas'dır.
Lidya dili
Lidya dili, Hint-Avrupa dil ailesine ait olup Frig ve daha öncesinde Hitit dilleri ile, ayrıca komşuları Karyalıların ve Misyalıların konuştuğu dille benzerlikler göstermektedir.
Kaynaklar
Literatür
- George E. Bean (İngilizce). Aegean Turkey: An archaeological guide ISBN 978-0-510-03200-5, 1967. Ernest Benn, Londra.
| ||||||||
| ||||||||||