Urartu Dini
| Mehr (Mağara Tapınağı) Kapısı |
|---|
|
| Kutsal Mağara Tapınağı Kapısı (Mehr Kapı Anıtı), Rusahinili (Toprak-Kale), Van. |
Urartu Dini; Van / Mehr Kapısı (Mağara Tapınağı) anıtındaki yazıta göre, Urartuların inandığı, kutsadığı ve adlarına belirli dönemlerde kurban kestiği 79 tanrı, tanrıça ve tanrısal özellik bulunmaktadır. Bunlardan ilk üç sırayı Haldi, Teişeba ve Şivini paylaşır. Haldi - (Eşi Bagbartu / Bagmaştu / Arubani) Urartuların baştanrısı idi. İsim olarak kökeni MÖ 13. yüzyıl Asur yazıtlarına kadar inmektedir. En büyük tapınağı Musaşirin'de idi. Teişeba (Fırtına tanrısı) Hurri kökenlidir ve Hititlerde Teşup ile aynı tanrı olmalıdır. Şivini de (Güneş tanrısı) olup Hurri kökenlidir. Hititler'deki Şimegi'nin karşılığıdır. Urartular büyük merkezlerde tanrıları için kule tipi tapınaklar ve açık alanlardaki kayalara kapı görünümlü kutsal nişler yapmışlardı.
Âyinler
Urartu tanrıları için ritüeller eşliğinde kurbanlar kesilmesi esasına dayanmaktadır. Kurbanlar koyun, inek, ve sığır olarak çeşitlilik arzeder ve Urartuların 79 tane tanrılarından her bir tanesi için kaç tane koyun / sığır kesileceği belirlenmiştir. Ayrıca devletin başkenti olan Tuşpa için de kurban kesilmekteydi. Kesilen hayvanların kanlarının Van Kalesi'ndeki bir meydanda toplanması için drenaj kanalları inşaa edilmişti. Araştırmacı bilimadamları benzer kanallardan diğer yerleşim site ve şehirlerinde de keşf etmişlerdir. Kesilen hayvanların yaşlarının ortalama iki günlük olacak kadar çok genç oldukları anlaşılmıştır. Blur-Karmir (Kızıl-Tepe) mevkîinde yapılan araştırmalar sırasında dört binin üzerinde kurban edilmiş hayvan külleri bulundu. Alman arkeologların Rusahinili (Toprak-Kale) mevkîinde yürüttükleri araştırmalar neticesinde hayvan kemiklerinin arasında bazı çocuk kemiklerinin de bulunmasıyla insan kurban etme adetinin de Urartuların gelenekleri arasında olduğu sonucuna vardı. Haldi'nin onuruna çocukların nasıl kurban edileceğini ve hangi ritüellerin uygulanacağını açıklayan bir kil tablet ele geçirilmiştir.
Urartu dinî sanatını yansıtan kabartma ve heykeller
| Urartu Dinî Sanat Eserlerinden Kabartma ve Heykel Örnekleri |
|---|
| Urartu Yüce (Kâinat) Tanrısı Ḫaldi |
Ḫaldi'nin Freski |
| Ḫaldi'nin Kabartması |
Kabartmasının Tasviri |
 |
 |
 |
| Sol Taraf: Erebuni Kalesi Müzesinde bulunan Urartu Tanrısı Ḫaldi'nin Kabartması, Erivan, Ermenistan. Orta: Urartu Tanrıları Ḫaldi ile Teişeba'nın Kabartmaları (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara). Sağ Taraf: Ḫaldiler tanrısı, Arin-BERD, (Ermenistan Tarihi Müzesi, Erivan). |
| Urartu Dinî Sanat Eserlerinden Kabartma ve Heykel Örnekleri |
|---|
| Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba |
Teişeba'nin Bronz Heykelciği |
| Teişeba Rölyefi |
Teişeba Tasviri |
 |
 |
 |
| Sol Taraf: Adilcevaz'da bulunan bir Urartu Kalesinin kalıntıları arasında taş üzerine işlenmiş Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba'nın Alçak kabartması ve tasvirî portresi, Van Müzesi. Sağ Taraf: Teişebaini'deki Kazılarda Ele Geçirilen Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba'nın Bronz heykelciği, Ermenistan Tarihi Müzesi. |
Urartu tanrılarının tasvir ve rölyefleri
| Başlık |
Görüntü |
Temsil Ettiği Kişilik |
Kaynağı |
Kurban Miktarı |
| Ḫaldi |
|
Yüce tanrı olan Ḫaldi, genellikle bir aslan üzerinde ayakta tasvir edilmektedir. |
Görünüşe göre, her ne kadar asırlık Urartu tanrısı olarak kabul görse de, Menşei Asurluların kuzeydeki ibadet merkezi olan Muṣaṣir Antik Kentine dayandırılmaktadır. |
Bayramlarda kendisi için 17 sığır ile 34 koyun kurban edilirdi. |
| Teişeba |
|
Fırtına, Rüzgar, Gök Gürültüsü, Yağmur, ve Savaş Tanrısı olan Teişeba, genellikle aslan ya da en azından bir boğa üzerinde ayakta tasvir edilmektedir. |
Babilliler-Asurlular Panteon'unda Fırtına Tanrısı; Adad (Akatça), Işkur (Sümerce), Hadad (Aramice), adı verilen tanrılar ile ayni özelliklere sahip olup ayni değerleri temsil etmektedir. |
Bayramlarda kendisi için 8 sığır ile 12 koyun kurban edilirdi. |
| Şivini |
|
Güneş Tanrısı olan Şivini, hep kanatlı bir kalkan (disk) halinde tasvir edilmektedir. |
Asur tanrısı Şamaş ile ilişkilendirilmektedir. |
Bayramlarda kendisi için 4 sığır ile 8 koyun kurban edilirdi. |
Urartu dinî ritüellerinde kullanılan kazan örnekleri
| Âyinlerde kullanılan bir kazan |
Güneş tanrısı Şivini'nin karısı tanrıça Tuşpuea |
|---|
 |
 |
 |
| Sol taraf: Tanrı ve tanrıça başlıklı tutacak yerleri bulunan dinî ritüel kazanı, Anadolu Medeniyetleri Müzesi , Ankara. Orta: ve Sağ taraf: Dinî ritüellerde kullanılan kazanlar üzerinde tutacak kulp maksadıyla yer alan, Güneş tanrısı Şivini'nin karısı tanrıça Tuşpuea'nın bronz heykelcikleri, İstanbul Arkeoloji Müzeleri. |
| Kilden yapılma çömlek |
Kanatlı ve Boğa Başlı tanrı figürleriyle süslü bronz kaplar |
|---|
 |
 |
 |
| Sol taraf: Boğa başları ile süslenmiş kilden yapılma çömlek Kızıl-Tepe (Karmir-Blur) ve Erebuni Müzeleri , Erivan. Orta: ve Sağ taraf: Kanatlı ve boğa başlı tanrı figürleriyle süslü dinî ritüellerde kullanılan kazanlar, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara. |
Cenaze törenleri
Cenaze töreni bölgeler arasında farklılıklar göstermektedir. Araştırmacılar Urartu kültürünün karakteristik bir cenaze töreni olmadığını ve defin törenlerinin değişiklik arzetttiğini saptamışlardır. Mezarlar içinde yakılan cesetlerin küllerinin yanı sıra bilezik, kemer ve bronz eşyalar da bununmuştur. Bu bulgulardan Urartuların ölümden sonra bir yaşama inandıkları sonucuna varılmıştır. Bir yerleştirilen kül cesetlerinin yakılması ardından Urn gibi yerlerde toprağa gömüldükleri, bazen de, küllerin saksılar içine doldurulduktan sonra saklandığı anlaşılmıştır. Urartularda yaygın cenaze şekli cesetlerin yakılması idi. Bu yöntem öncelikle saraylarda krallara yapılan törenlerde uygulanmaktaydı. Van Kalesi-Tuşpa'da kral küllerinin saklandığı mağaralar bulunmuştur. Van Kalesi'nde Kudüs ve Frig mezarlarına benzer kaya mezarlar ortaya çıkarıldı. Mısır antik mezarların inşası ile benzerlikler cenaze törenlerinin çok kültürlülük arzettiğini kanıtlar niteliktedir.
| Urartu Tapınak ve Kurban Yerleri |
|---|
 |
 |
 |
| Sol Taraf: Tuşpa, Van Kalesi bahçesinde bulunan çocukları kurban etmek maksadıyla kullanılan uçurum yeri. Orta: Ḫaldiler tapınağının duvarındaki fresklerin onarımı. Sağ Taraf: Rusahinili (Toprakkale) Ḫaldi Tapınağının Kurban Kesme Yeri, İstanbul Arkeoloji Müzesi. |
Ölü gömme
Urartu'da yakarak veya yakmadan gömü yapılmaktaydı. Yönetici kesim ve olasılıkla aileleri büyük kale ve merkezlerin yakınındaki çok odalı kaya mezarlarına birlikte, diğerleri ise sosyal statülerine göre toprak altına inşa edilen oda mezarlara, basit toprak mezarlara veya yakılarak urne adı verilen küplere gömülmekteydiler. Merkezde Van Kalesi, batıda Palu, Malazgirt ve Altıntepe'de, kuzeyde Aras Nehri'nin güney bölgesinde, doğuda Şangar (İran'da Bastam'ın kuzeyi) gibi önemli yönetim merkezlerinin yakınında çok odalı kaya mezarları bulunmaktadır. Dilkaya Höyüğü, Karagündüz Höyüğü ve Yoncatepe Höyüğü'nde ise soyulmadan günümüze ulaşmış, içinde birden çok gömü bulunan yeraltı oda mezarları incelenmiştir. Ölümden sonraki yaşama inandıkları için ölülerin mezarlarına günlük yaşamda kullandığı yastık, çanak, çömlek v.s. gibi eşyalar konulurdu.
| Urartu (Ararat) Dinlerinin Diğer İnanç Elemanları |
|---|
 |
 |
 |
| Sol Taraf: Erebuni'deki Kral I. Argişti tarafından inşa edilen tapınak (Argişti Vakfıyyesi). Orta ve Sağ Taraf: Karmir-Blur'de yapılan kazılar neticesinde ele geçirilen Ermenistan'daki Sardarapat ve Erebuni Müzelerinde korunan taş putlar. |
Urartu tanrıların kaynakları
| № |
Tanrının adı |
Resimle tasviri |
Cinsiyeti |
Kurbanlık boğa adedi |
Kurbanlık koyun adedi |
Temsil ettiği kişilik ve menşeî |
|---|
| 1 |
Ḫaldi |
|
Erkek |
17 |
34 |
Evren |
| 2 |
Teişeba |
|
Erkek |
6 |
12 |
Fırtına ve Gök |
| 3 |
Şivini |
|
Erkek |
4 |
8 |
Güneş |
| 4 |
Hutuini |
|
Erkek |
2 |
4 |
Savaş ve Zafer |
| 5 |
Turanj |
|
Erkek |
1 |
2 |
Gökkuşağı / Alâim-î Semâ (Teişeba'nın oğlu) |
| 6 |
Уа |
|
Erkek |
2 |
4 |
|
| 7 |
Nalaini |
|
Erkek |
2 |
4 |
|
| 8 |
Şebitu |
|
Erkek |
2 |
4 |
|
| 9 |
Arsimela |
|
Erkek |
2 |
4 |
|
| 10 |
Anapşa |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 11 |
Diduaini |
|
Erkek |
1 |
2 |
Sığır Tanrısı Hamisi |
| 12 |
Şelard |
|
Erkek |
1 |
2 |
Sümer / Akad mitolojisinde Sin ya da Nunn adı verilen Ay Tanrısı'ın muadili olan Urartu Ay Tanrısı |
| 13 |
Ḫaldi ve Silah |
|
Erkek |
1 |
2 |
Bir de üç olan Tanrı: Baba ve Oğul ve Kutsal Ruh |
| 14 |
Atbini |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 15 |
Kvera |
|
Erkek |
1 |
2 |
Gürcü Tanrısı Kvirila (Queer (კვირია): Tuhaflıklar / Gariplikler) muadili olan Urartu tanrısı. (Gürcü mitolojisinde baharın erken gelişini kutlamak için ritüeller içeren sekiz ayrı yerleşik kulenin yakınında yeşil dallar ile süslenmiş kutsal köyler arasında yarışmalar düzenlenir ilahiler seslendirdi, doğadaki canlı ve nebâtatın kurtuluşu için bu tanrıya teşekkür edilirdi). |
| 16 |
Elipri |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 17 |
Taraini |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 18 |
Adaruta |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 19 |
Irmuşini |
|
Erkek |
1 |
2 |
Şifâ |
| 20 |
ILU aluše uruliliue šiuali |
|
Erkek? |
1 |
2 |
|
| 21 |
Alaptushini |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 22 |
Erina |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 23 |
Splintleme |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 24 |
Unina |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 25 |
Airaini (Prinç) |
|
Erkek |
1 |
2 |
İlâhiyat Mağaraları Tanrısı |
| 26 |
Zuzumaru |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 27 |
Hara |
|
Erkek |
1 |
2 |
Yol |
| 28 |
Аraz |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 29 |
Ziukuni |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 30 |
Şerefe |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 31 |
Artsibedini |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 32 |
Arnie |
|
Erkek |
1 |
2 |
Dağ |
| 33 |
Haldievo iniriašie |
|
Erkek |
1 |
2 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 34 |
Haldievo alsuišie |
|
Erkek |
1 |
2 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 35 |
Haldievo dirušie |
|
Erkek |
1 |
2 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 36 |
Haldiler (Evrenim) Orduları |
|
Erkek |
2 |
4 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 37 |
Teişeba ve Ev Sahibi |
|
Erkek |
2 |
4 |
Teişeba ile bir de üç olan Tanrı |
| 38 |
Artuharasau |
|
Erkek |
2 |
34 |
|
| 39 |
AR-di-Nİ (Muṣaṣir Antik Kenti Tanrısı) |
|
Erkek |
1 |
2 |
Van Gölünün güney doğusunda yer alan Ardini (Muṣaṣir Antik Kenti Tanrısı) |
| 40 |
Cumeni |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 41 |
Тuşpa Tanrısı |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 42 |
Ḫaldi (Yüce Evren) Tanrıları |
|
|
1 |
2 |
|
| 43 |
Artsuniuini Şehir Tanrıları |
|
|
1 |
2 |
|
| 44 |
Haldievo dašie |
|
Erkek |
1 |
2 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 45 |
Kürk |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 46 |
Ḫaldiler (Evrenim) ve Kapısı |
|
|
1 |
2 |
|
| 47 |
Teişeba ve Eridu şehrin kapısı |
|
|
1 |
2 |
|
| 48 |
Şivini ve Uişini Kentin kapısı |
|
|
1 |
2 |
|
| 49 |
Eliahu |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 50 |
Haldievo Arnie |
|
Erkek |
1 |
2 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 51 |
Haldievo ašmašie |
|
Erkek |
1 |
2 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 52 |
Ḫaldi (Yüce Evren) Tapınağı Tanrısı |
|
|
1 |
2 |
|
| 53 |
Talapura |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 54 |
Kilibani |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 55 |
Eban |
|
Erkek |
1 |
2 |
Yeryüzü |
| 56 |
Sınır(Dağ?) |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 57 |
Suining |
|
Erkek |
1 |
2 |
Su ve Denizler |
| 58 |
Athananau Tanrıları |
|
|
2 |
14 |
|
| 59 |
Tanrı … |
|
Erkek |
2 |
14 |
|
| 60 |
ILANI Gamruti |
|
Erkek? |
4 |
18 |
|
| 61 |
Haldievomu nirible |
|
Erkek |
|
4 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 62 |
Niche Kentin kapısı |
|
|
|
2 |
|
| 63 |
Babanov |
|
Erkek |
|
10 |
Dağlık Ülke |
| 64 |
Arubaini |
|
Kadın |
1 |
1 |
Ḫaldi'nin Karısı |
| 65 |
Huba (Hubata) |
|
Kadın |
1 |
1 |
Teişeba'nin Karısı |
| 66 |
Tuşpuea |
|
Kadın |
1 |
1 |
Şivini'nin Karısı |
| 67 |
IAA |
|
Kadın |
1 |
|
|
| 68 |
Aia |
|
Kadın |
1 |
|
|
| 69 |
Sardi |
|
Kadın |
1 |
|
Venüs Tanrısı eşdeğeri. |
| 70 |
Tsinuardi |
|
Kadın |
|
2 |
Doğurganlık ve Fiziksel Aşk |
| 71 |
Iphari |
|
Kadın |
|
2 |
|
| 72 |
Bartz |
|
Kadın |
|
1 |
|
| 73 |
Siliana |
|
Kadın |
|
1 |
|
| 74 |
Arçha |
|
Kadın |
|
1 |
|
| 75 |
Adia |
|
Kadın |
|
1 |
|
| 76 |
Map |
|
Kadın |
|
1 |
|
| 77 |
Аin |
|
Kadın |
|
4 |
|
| 78 |
Аrdi |
|
Kadın |
|
2 |
|
| 79 |
Inuanau |
|
Kadın |
|
17 |
|
Dinî mânâlar içeren hayât ağacı ve yılan rölyefleri
| Miğfer, fildişi, silindir mühür, ve freskler üzerine resmedilmiş hayat ağacı ve yılan görüntüleri |
|---|
| Urartu Kralı II. Sarduri'nin miğferi |
 |
 |
 |
 |
 |
Sol Taraf: Teişebaini yakınlarında Kızıl-Tepe/Karmir-Blur'de yapılan kazılarda ele geçirilen üzerinde hayat ağacı ve yılan motifleri bulunan süslü bir miğfer. Üzerinde: "Argişti oğlu Sarduri bu miğferi ilâh Ḫaldi'nin adına ithaf eder," diye yazmaktadır.
Sağ Taraf: Kask üzerinde, kanatlı tanrı figürleri ve yaşam ağacı motifleri içeren bir kesit. (Ermenistan Tarihi Müzesi, Erivan). |
Sol Taraf: (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara): Tipik Urartu fildişi oymacılık sanatı, Toprak-Kale (Rusahinili), Van. Türkiye'de ilk kazılar 1879 yılında İngiliz Konsolosu tarafından yapıldı. Yapılan bu kazılarda, kraliyet kalkanları, takılar, dekoratif frizler, taş ve benzeri eşyalarından oluşan bir dizi değerli sanat eseri ele geçirildi. Bu buluntuların çoğu British Müzesi'nde bulunmaktadır.
Orta: (Ermenistan Ulusal Tarihi Müzesi, Kızıl-Tepe/Karmir-Blur, Yerevan): Üzerinde yılan kabartması bulunan bir silindir mühür.
Sağ Taraf: (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara): Hayat ağacına olan hayranlığı ve ona yapılan ibâdet sahnelerini betimleyen bir el yapımı fresk, Altıntepe. |
Kaynakça
Bibliografya
- Belli van O., The Capital of Urartu, Eastern Anatolia, Istambul 1989. ISBN 975-479-093-0.
- Burney C. A., Lang D. M., The Peoples of the Hills. Ancient Ararat and Caucaus, New York-Washington 1972. ISBN 0-297-00495-6.
- Cambridge Ancient history, I. E. S. Edwards i in., T. 3, Cz. 1, London 1982. ISBN 0-521-22496-9.
- Campbell S., Green A., The Archaeology of Death in the Ancient Near East (Oxbow Monographs in Archaeology), Oxford 1995. ISBN 0-946897-93-X.
- Chahin M., The Kingdom of Armenia, London 2001. ISBN 0-7007-1452-9.
- Çilingiroğlu A., French D. H., Anatolian Iron Ages, T. 3, The proceedings of the Third Anatolian Iron Ages Colloquium held at Van, 6-12 1990, Ankara 1994. ISBN 1-898249-05-9.
- Çilingiroğlu A., Salvini M., Ayanis I. Ten Years’ Excavations at Rusaḫinili Eiduru-kai, 1989-1998, Roma 2001. ISBN 88-87345-04-X.
- Johnston S. I., Religions of the ancient world. A Guide, Cambridge 2004. ISBN 0-674-01517-7.
- König F. W., Handbuch der chaldischen Inschriften, Graz 1955.
- Krauss R., Tierknochenfunde aus Bastam in Nordwest-Azerbaidjan/Iran (Fundmaterial der Grabungen 1970 und 1972), Munich 1975.
- Lehmann-Haupt C. F., Armenien, einst und jetzt, T. 2, Berlin 1910-1931.
- Redgate A. E., The Armenians, Oxford 1998. ISBN 0-631-14372-6.
- Sasson J. M., Civilizations of the Ancient Near East, T. 2, New York 1995. ISBN 0-684-19279-9.
- Stone E. C., Zimansky P. E., The Urartian Transformation in the Outer Town of Ayanis, Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and beyound, Los Angeles 2003. ISBN 1-931745-01-3.
- Studi micenei ed egeo-anatolici, 44(2002), nr 2.
- University of Los Angeles. The Armenian People from Ancient to Modern Times, red. R. G. Hovannisian, New York 2004. ISBN 1-4039-6421-1.
- Zimansky P. E., Ancient Ararat. A Handbook of Urartian Studies, New York 1998. ISBN 0-88206-091-0.
- Zimansky P. E., Ecology and Empire. The Structure of the Urartian State, Chicago 1985. ISBN 0-918986-41-9.
- Арутюнян Н. В., Земледелие и скотоводство Урарту, Ереван 1964.
- Вестник древней истории, 2(1948).
- Вестник древней истории, 2-4(1951).
- Вестник древней истории, 1-4(1953).
- Вестник древней истории, 1(1954).
- Вестник древней истории, 2(1958).
- Вестник древней истории, 1(1987).
- Восточные записки, 1(1927).
- Древний Восток. Этнокультурные связи, Москва 1988 .
- Дьяконов И. М., Языки древней Передней Азии, Москва 1967.
- Известия АН Армянской СССР. Общественные науки, 10(1958).
- История древнего мира, T. 1, Ранняя древность, red. И. М. Дьяконов, В. Д. Неронова, И. С. Свенцицкая, Москва 1989. ISBN 5-02-016782-7 .
- История Древнего Мира, T. 2, Расцвет Древних обществ, ред. И. М. Дьяконов, В. Д. Неронова, И. С. Свенцицкий, Москва 1983 .
- Капанцян Г., Об урартском божестве Шебиту, Ереван 1947.
- Марр Н. Я., Орбели И. А., Археологическая экспедиция 1916 года в Ван, Петроград 1922.
- Меликишвили Г. А., Наири-Урарту, Тбилиси 1954.
- Меликишвили Г. А., Урартские клинообразные надписи, Москва 1960.
- Пиотровский Б. Б., Ванское царство (Урарту), Москва 1959.
- Пиотровский Б. Б., Кармир-Блур II. Результаты раскопок 1949-1950, Ереван 1952.
- Сообщения Академии наук ГрузССР, 14(1953).
- Тер-Саркисянц А., История и культура армянского народа с древнейших времён до начала XIX века, Москва 2005. ISBN 5-02-018445-4.
- Токарев С. А., Мифы народов мира, T. 2, Москва 1982.
|
