Transkripsiyon (dilbilim)
Transkripsiyon ses ya da sesli görüntü dosyalarının dinlenerek yazıya aktarılma işlemi olup, daha ziyade hukuki, medikal ve ticari alanlarda faydalanılan bir sesten yazıya aktarma işlemidir. Günümüzde transkripsiyon (deşifre) konferanslar, araştırma projeleri, nitel analizler, iş görüşmeleri, yönetim kurulu toplantıları, açılış konuşmaları, forumlar, açık oturumlar, mahkeme celseleri, polis ifadeleri, soruşturma kayıtları, medikal görüşmeler, hasta istişareleri, tıbbi araştırmalar ve daha birçok alanda ihtiyaç duyulan hizmetler arasında yer almaktadır.
Daha genelleşmiş anlamıyla transkripsiyon, "Bir ortamdan bir başkasına aktarırken, veriyi, yeni ortamın gerektirebileceği biçime çevirmek"[1] anlamına gelir. Bu anlamıyla terim, yazılı bir kaynağın başka bir ortama dönüştürülmesi için de kullanılabilir, örneğin bir kitabın sayfalarının görüntülerinin tarayıcı ile elde edilip ondan elektronik bir metin üretilmesi, ses dosyasının yazıya aktarılması veya bir el yazısının matbu hale dönüştürülmesi gibi. Keza, biyolojideki anlamıyla transkripsiyon, bir DNA zincirindeki bilginin, onu tümleyici bir RNA zinciri olarak kopyalanması işlemi demektir. Müzikte transkripsiyon veya aranjman, bir parçanın orijinal olarak yazılmış olduğu enstrümandan farklı bir enstrüman için değiştirilmesidir.
Dilbilimde kullanıldığı anlamıyla çevriyazı (fonetik yazı, fonetik transkripsiyon veya sesçil yazı) konuşmadaki sesleri, onları sonradan tekrar üretebilmek için, özel yazılı sembollerle kaydetmektir. Dilbilimciler fonetik çevriyazı için Uluslararası Fonetik Alfabesini kullanırlar. Bunun ASCII karşıtı SAMPA'dır. Örneğin, bazı Anadolu ağızlarında "değil", "gelecek misin?", "gelemem" kelimelerinin söylenişlerine göre "da´l", "del"; "gelcemin?", "gelecaññi?" şekillerinde yazılması gibi.[2]
Transliterasyon; bir yazı sistemine göre yazılmış bir metnin o yazıdaki harflerin değerlerini koruyacak şekilde başka bir yazı sistemine aktarılmasıdır. Transliterasyon işleminde her harf ayrı ayrı çevrilir.
Transkripsiyon ve transliterasyonun farkı
Çevriyazı ya da transkripsiyondan farklı olarak harf çevirisi (transliterasyon) bir yazı sistemine göre yazılmış bir metnin o yazıdaki harflerin değerlerini koruyacak şekilde başka bir yazı sistemine aktarılmasıdır. Transliterasyonda her harf ayrı ayrı çevrilir, Transkripsiyonda ise her ses (fonemler) hedef dilde kendisine en yakın harfe (veya harf grubuna) çevrilir.
Transliterasyonda kaynak metinde kullanılmış harfler, onları kaydetmek için kullanılan alfabedede mevcut olmadığı için, onlara ile mevcut olan harfler arasında bir eşlendirme (gönderme) yapılır. Bu eşlendirme kuralına dayanarak kaynak metindeki metnin tam olarak nasıl yazıldığını çıkarmak mümkündür.
Örneğin modern Yunanca'da, <η> <ι> <υ> harfleri ve <ει> <oι> <υι> harf birleşimlerinin hepsi Türkçe'deki "i" sesi ile teffuz edilir. Bunların transkripsiyonunda "i" kullanılabilir. Bunlar arasındaki farklılığı muhafaza etmek gerekirse bunların latin harfleri ile transliterasyonu, <ē>, <i>, <y>, <ei>, <oi> ve <yi> şeklinde olabilir.
Transkripsiyon ve transliterasyonun örnekleri
Türkçede adı Boris Yeltsin olarak yazılan eski Rusya devlet başkanının adının IPA ile fonetik çevriyazısı aşağıdaki tabloda görülebilir. Bu tabloda bazı başka dillerde bu ismin kabul görmüş yazım biçimleri de vardır. 'Boris' kelimenin tam anlamıyla bir çevri yazı değil bir harf çevirisidir; çünkü ona bakarak Rus alfabesinde nasıl yazılmış olduğunu hatasız bilmek mümkündür. 'Yeltsin' için aynı şey söylenemez; ama Türkçe okunuşu Rusça okunuşuna çok yakındır.
| Çevriyazı ve harf çevirisi örnekleri | |
|---|---|
| Orijinal Rusça metin | Борис Николаевич Ельцин |
| Resmi harf çevirisi ISO 9 (GOST 7.79-2000) | Boris Nikolaevič Elʹcin |
| Bilimsel transliterasyon | Boris Nikolaevič Elʼcin |
| IPA fonetik çevriyazı | [bʌˈɾʲis nʲɪkʌˈɫajɪvʲɪʧʲ ˈjelʲʦɨn] |
| bazi başka dillerde aynı ismin yazımının 10 örneği: | |
| Türkçe | Boris Nikolayeviç Yeltsin |
| İngilizce | Boris Nikolayevich Yeltsin |
| Fransızca | Boris Nikolaïevitch Ieltsine |
| İspanyolca | Boris Nikoláyevich Yeltsin |
| Almanca | Boris Nikolajewitsch Jelzin |
| Lehçe | Borys Nikołajewicz Jelcyn |
| Slovence | Boris Nikolajevič Jelcin |
| Macarca | Borisz Nyikolajevics Jelcin |
| İsveççe/Danca | Boris Nikolajevitj Jeltsin |
| Norveççe | Boris Nikolajevitsj Jeltsin |
| İzlandaca | Boris Nikolajevitsj Jeltsín |
| Fince | Boris Nikolajevitš Jeltsin |
| Estonca | Boriss Nikolajevitš Jeltsin |
| Letonca | Boriss Nikolajevičs Jeļcins |
| Litvanca | Borisas Nikolajevičius Jelcinas |
| Romanca | Boris Nikolaievici Elțin |
| Sırp-Hırvatça | Boris Nikolajevič Jeljcin/Борис Николајевич Јељцин |
| Ukraynaca | Борис Миколайович Єльцин (yaklaşık harf çevirisi Borıs Mıkolayovıç Yeltsın) |
| Beyaz Rusça | Барыс Мікалаевіч Ельцын (yaklaşık harf çevirisi Barıs Mikalayeviç Yeltsın) |
| Yunanca | Μπορίς Νικολάγιεβιτς Γιέλτσιν (yaklaşık harf çevirisi Boris Nikolayevits Yeltsin) |
| Arapça | بوريس نيكولايفتش يلتسن (yaklaşık harf çevirisi Buris Nikulayafitş Yeltsin) |
| İbranice | בוריס ניקולאיביץ' ילצין (yaklaşık harf çevirisi bwrjs njḳwlʾjbjṣ' jlṣjn) |
| Japonca | ボリス・ニコライェヴィッチ・イェリツィン (yaklaşık harf çevirisi borisu nikorayevikçi yeritsin) |
Kaynakça
- ↑ TDK Bilişim Terimleri Sözlüğü'nde "çevriyazmak"
- ↑ TDK Gramer Terimleri Sözlüğü'nde "çevriyazım""çevriyazım"