İstanbul'daki sinagoglar listesi
İstanbul'daki sinagoglar, ilk olarak Bizans döneminde şehre gelen Musevilerin dinî gereksinimleri için kurdukları ibadethanelerdir. Kayıtlarda, İstanbul'da ilk sinagogun İ.S. 318 yılında, bakırcılıkla uğraşan Musevilerin yoğun olarak yaşadığı Halkopratia semtinde inşa edildiği geçmektedir.[1][2][3] Bu sinagog, II. Theodosius döneminde kiliseye çevrilse de, şehrin çeşitli noktalarında sinagoglar her dönemde varlığını sürdürmüştür.[1] İstanbul'un 1453 yılında Türkler tarafından ele geçirilmesinin ardından da, Museviler İstanbul'daki varlıklarını sürdürmüşlerdir. Osmanlı İmparatorluğu'nun 1492 yılında İspanya'dan sürgün edilen Musevilere sığınma hakkı vermesiyle, Osmanlı topraklarındaki Musevi nüfusu büyük oranda artmıştır.[3][4] Türkiye'de cumhuriyet ilan edildikten sonra, ülkenin dört bir yanındaki pek çok Musevi, İstanbul'a yerleşmiştir.
Günümüzde Türkiye'de 20 bin dolaylarında Musevi olduğu sanılmaktadır. Bunların 18 bin kadarı İstanbul'da yaşamaktadır. İstanbul'daki Musevilerin büyük çoğunluğu İspanya kökenli Sefaradlar olup, 500 kadar da Aşkenaz bulunmaktadır.[5] Türk Musevilerinin yasal temsilciliğini Türkiye Hahambaşılığı üstlenmiştir. Hahambaşılığın merkezi İstanbul'da bulunmaktadır. Hahambaşılığın otoritesini tanımayan ve özerk bir cemaat oluşturan Karayların sayısı ise 80 dolaylarındadır.[5]
Tüm Türkiye'de olduğu gibi, İstanbul'da da sinagoglar vakıf statüsündedir. İstanbul'da Musevi cemaatinin ibadetlerini gerçekleştirebilmesi için sürekli hizmet veren 20 sinagog vardır. Bunlardan 3'ü, yalnızca yaz aylarında açılmaktadır. İstanbul'un en eski sinagogları, 15. yüzyıldan beri ara verilmeksizin kullanılan Ahrida ve Yanbol sinagoglarıdır.[5]
İstanbul'da Musevi cemaatinin kullanımına ayrılan 9 gömü alanı vardır. Bunlar, Kuzguncuk, Hasköy, Ortaköy, Ulus, Şişli, Bağlarbaşı Acıbadem ve Kilyos'ta bulunmaktadır.[5] 1991 yılında cemaate tahsis edilen Kilyos'taki mezarlık alanı, cemaatin en yeni gömü alanıdır.[6][7]
Mimari özellikleri
İstanbul'daki sinagoglar mimari açıdan büyük farklılıklar göstermektedir.[8] Sinagogların mimari özellikleri, inşa edildikleri dönemin beğeni ve akımlarına göre değişiklik gösterebilmektedir. Göçmen sinagoglarında, göç edilen bölgenin mimari özelliklerinden esintiler görülür.[8] Uzun yıllar boyunca depremler ve yangınlar nedeniyle sık sık zarar gören sinagoglar, kimi zaman aslına sadık kalınarak; çoğu zaman da büyük değişikliklere gidilerek onarılmış ya da yeniden yapılmıştır.
Sinagoglar, düzgün dikdörtgen ya da dört köşe olurlar. Pek çoğu ahşap ve yığmataş kullanılarak yapılmılştır. Hemen hemen hepsinin çatıları tümüyle ahşaptır. Hemen hiçbirinde kubbe ögesi yoktur.[8] Genel olaraka Musevilerin yoğun yaşadığı semtlerde kurulurlar. Sinagogların dış duvarları süsten ve gösterişten uzaktır. Genelde bir avlu ya da bahçe içinde bulunurlar. Avluda ibadet öncesi el yıkamak için yapılmış bir çeşme bulunur.[8] Avlu, yüksek duvarlarla dışarıdan soyutlanır. Avlunun dışarıya açılan girişinde Davut yıldızı motifi ve sinagogun İbranice adının işlendiği yazıta sık rastlanır.
Adlandırma gelenekleri
İstanbul ile ilgili en kapsamlı kaynaklardan olan Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi'nin sinagoglarla ilgili bölümünde İstanbul'un sinagogları, adlandırılma biçimleri bakımından 5 ana başlık altında işlenmiştir. Bu grupların birincisini, bulundukları semt ya da mekâna göre adlandırılan sinagoglar oluşturulmaktadır. İstanbul sinagoglarının çoğunluğu bu grupta bulunmaktadır. Örneğin Bakırköy, Caddebostan ve Yeniköy sinagogları bulundukları semtin adını, Zülfaris Sinagogu bulunduğu sokağın adını (Bugünkü Perçemli Sokağı, eski Zülfaris Sokağı), Çorapçı Han Sinagogu ise bulunduğu yapının adını almıştır.[1]
İkinci gruptaki sinagoglar, adlarını kurucularının ya da cemaatinin kökenlerinden almaktadır. Bu sinagogların büyük bölümü Bizans döneminden kalmıştır ya da 1492 göçünden sonra kurulmuştur. Makedonya, Ohri göçmenlerinin kurduğu Ahrida Sinagogu; Bulgaristan, Yanbolu göçmenlerinin kurduğu Yanbol Sinagogu, günümüzde terk edilen Selaniko (Selanik) ve Verya (Veria) sinagogları bu grup altında değerlendirilebilir.[1]
İstanbul sinagoglarının adlandırılmasında üçüncü grubu, adlarını kurucularının ya da cemaatlerinin mesleklerinden alan sinagoglar oluşturmaktadır. Bu tür adlandırmalara İstanbul sinagoglarında çok ender rastlanmaktadır. Galata'daki Terziler Sinagogu ve uzun süre önce terk edilen Hasköy'deki Kumaş Tacirleri Sinagogu bu grup sinagoglarına örnektir.[1]
Dördüncü grupta adını, kendilerini kuran ya da yapımında emeği geçen ailelerden alan sinagoglar vardır. Bu tür sinagogların sayısı da oldukça azdır. Büyükada'daki Hesed Le Avraam Sinagogu bu gruba dâhil edilebilir. Bu ad, sinagogun yapılması için arsasını bağışlayan Avram Arslan Efendi'ye atfen sinagoga verilmiştir.[1]
Beşinci grupta ise felsefi, efsanevi, mesaj veren adlar taşıyan sinagoglar bulunmaktadır. Ortaköy'deki Etz Ahayim Sinagogu (Hayatağacı Sinagogu), Haydarpaşa'daki Hemdat İsrael Sinagogu (İsrailoğlu'nun Şefkati), Galata'daki Neve Şalom Sinagogu (Barış Vahası) bu grupta yer alır.[1]
Liste
| Türkçe adı | İbranice adı | Bulunduğu yaka | Konum | Yapım yılı | Durum |
|---|---|---|---|---|---|
| | אכרידה Ahrida | Avrupa Yakası | Balat | 15.yy'ın başları[4] | Aktif[9] |
| האשכנזי בית הכנסת Beyt HaKnesset HaAşkenazi | Avrupa Yakası | Galata | 1900[10] | Aktif[11] | |
| | Yok | Avrupa Yakası | Bakırköy | 19.yy'ın sonları[10] | Yalnızca Şabat ayinlerine açık[9] |
| | בית הכנסת בית אברהם Beyt HaKnesset Beyt Avraham | Avrupa Yakası | Sirkeci | 1920'ler[12] | Aktif[9] |
| | בית הכנסת בית ישראל Beyt HaKnesset Beyt İsrael | Avrupa Yakası | Osmanbey | 1920'ler[10] | Aktif[11] |
| | בית הכנסת בית ניסים Beyt HaKnesset Beyt Nisim | Anadolu Yakası | Kuzguncuk | 1840'lar[10] | Aktif[13] |
| | בית הכנסת בית יעקב Beyt HaKnesset Beyt Yaakov | Anadolu Yakası | Kuzguncuk | 1878[10] | Cumartesi sabahları Şabat ayinlerine açık[13] |
| | בית הכנסת בית יעקב Beyt HaKnesset Beyt Yaakov | Prens Adaları | Heybeliada | 1953[10] | Yaz aylarında aktif[14] |
| | Yok | Prens Adaları | Burgaz Adası | 1968[10] | Yaz aylarında aktif[14] |
| | Yok | Anadolu Yakası | Caddebostan | 1961[10] | Aktif[13] |
| | בית כנסת החיים Beyt Knesset HaHayim | Avrupa Yakası | Ortaköy | ilk:1707'den önce[15] ikinci:1941[10] | Aktif[11] |
| | בית הכנסת חמדת ישראל Beyt HaKnesset Hemdat Yisrael | Anadolu Yakası | Haydarpaşa | 1899[10] | Aktif[13] |
| | בית הכנסת חסד לאברהם Beyt HaKnesset Hesed Le Avraham | Prens Adaları | Büyükada | 1 Eylül 1904[16] | Yaz aylarında aktif[14] |
| | בית הכנסת האיטלקי Beyt HaKnesset Haİtalki | Avrupa Yakası | Galata | ilk: 1800'ler ikinci: 1931[10] | Cumartesi şabat ayinlerine açık[11] |
| | Yok | Avrupa Yakası | Sirkeci | 1880'ler[10] | Aktif[9] |
| | בית הכנסת קראית Beyt HaKnesset Karait | Avrupa Yakası | Hasköy | 16. yy'dan önce[17] | Yalnızca özel günlerde açık[17] |
| | בית הכנסת מעלם Beyt HaKnesset Ma'alem | Avrupa Yakası | Hasköy | 1960'lar[10] | Aktif[11] |
| | בית הכנסת נווה שלום Beyt HaKnesset Neve Şalom | Avrupa Yakası | Galata | 25 Mart 1951[10] | Aktif[11] |
| | בית הכנסת שער השמים Beyt HaKnesset Şaar Haşamayim | Avrupa Yakası | Kemerburgaz | 21 Eylül 2006[18] | Aktif[18] |
| | Yok | Avrupa Yakası | Balat | ilk: Bizans dön. ikinci: 18.yy[19] | Aktif[19] |
| | Yok | Avrupa Yakası | Yeniköy | 1800'lerin sonu[11] | Şabat ayinlerinde açık[11] |
| | Yok | Avrupa Yakası | Karaköy | 1671'den önce[20] | 2001'de müzeleştirildi[20] |
Terk edilen sinagoglar
| Adı | Bulunduğu yaka | Konum | Yapım yılı | Kapanış yılı | Kapanış sebebi |
|---|---|---|---|---|---|
| | Avrupa Yakası | Fener | Bizans dön. | 1958'den sonra | Azalan nüfus |
| | Avrupa Yakası | Çıksalın | 19.yy'ın ikinci yarısı | 1950 1998 | Terkedildi Yıkıldı |
| | Avrupa Yakası | Okmeydanı (Darülaceze binası) | 25 Mayıs 1905 | Darülaceze'nin Musevi sakini bulunmadığından kapalı tutulmaktadır | |
| | Avrupa Yakası | Fener | Bilinmiyor | Bakımsızlık | |
| | Avrupa Yakası | Hasköy | 19.yy'ın ilk yarısı | 28 Temmuz 1948 | Cemaatin yokluğu |
| | Avrupa Yakası | Balat | Bilinmiyor (Muhtemelen 1492) | 1911 | Yangın |
| | Avrupa Yakası | Balat | Bilinmiyor | 17 Mayıs 1874 | Yangın |
| | Avrupa Yakası | Ayvansaray | ilk: 1694 ikinci: 1899 | 16 Eylül 1987 | Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kurulu’na devredildi |
| | Avrupa Yakası | Balat | Fatih Sultan Mehmet dön. | 1937 | Terkedildi |
| | Avrupa Yakası | Galata | 1923'te kiralandı | 1982 | Bina sahipleri arasında çıkan anlaşmazlık |
| | Avrupa Yakası | Hasköy | Bilinmiyor (300 ila 500 yıl önce) | ||
| | Avrupa Yakası | Galata | 1897 | 1985 | Satıldı |
| | Avrupa Yakası | Hasköy | Bilinmiyor | 1804'ten sonra | Azalan nüfus |
| | Avrupa Yakası | Balat | Bilinmiyor | Cemaat azlığı ve bakımsızlık | |
| | Avrupa Yakası | Balat | Bilinmiyor | 1950 1985 | Bakımsızlıktan terk edildi Satıldı |
| | Avrupa Yakası | Balat | Fatih Sultan Mehmet dön. | 1975 | Çatı çökmesi |
| | Avrupa Yakası | Hasköy | 1660 | Yangın | |
| | Avrupa Yakası | Galata | 8 Eylül 1894 | 1960 1998 | Azalan nüfus Sanat galerisine dönüştürüldü |
| | Avrupa Yakası | Unkapanı | 1698 | 18 Temmuz 1985 | Haliç ve çevresini düzenleme projesi gereğince yıkıldı |
| | Avrupa Yakası | Balat | Bilinmiyor | 1890 | Yangın |
Musevi mezarlıkları
İstanbul'da Musevi cemaatine tahsis edilmiş 9 mezarlık alanı vardır. Bunlardan Kuzguncuk, Hasköy ve Ortaköy mezarlıklarının geçmişi, 16. ve 17. yüzyıllara kadar dayanmaktadır.[5] Beyoğlu ilçesinde yer alan Hasköy Mezarlığı, İstanbul'da Musevilere ait en büyük mezarlık alanıdır. Ulus'ta, Sefarad ve Aşkenaz cemaatine ait olmak üzere iki ayrı mezarlık vardır. Şişli ile Mecidiyeköy arasındaki gayrimüslim mezarlığında Ermeni ve Rum cemaatiyle birlikte, İtalyan Musevi cemaatine de bir bölüm ayrılmıştır. Musevi bölümü mezarlığın batısında yer almaktadır. Bunların yanı sıra, Anadolu Yakası'nda Bağlarbaşı ve Acıbadem semtlerinde de birer Musevi mezarlığı vardır. İstanbul'daki Musevi mezarlıkları genellikle bir sinagogun çevresinde kuruludur. Ancak günümüzde bu gelenek büyük ölçüde kaybolmuş ve mezarlık çevrelerindeki sinagoglardan bazıları yıkılmıştır. İstanbul'daki Musevi mezarlıkları zaman zaman deprem, şiddetli yağışlar ve bakımsızlık gibi nedenlerle tahrip olmuştur. Tehlikeye açık hâle gelen mezarlıklar kimi zaman ideolojik saldırılara maruz kalmıştır. Kimi mezarlıklar, içinden ya da çevresinden yol geçirilmesi nedeniyle istimlâke uğramıştır.[21] Çok eski mezarlıklar ise şehirleşme alanları açmak amacıyla taşınmış ya da yok edilmiştir. Günümüzde Musevi cemaatine ayrılan en yeni mezarlık alanı Sarıyer'in Kilyos köyünde bulunmaktadır. 1991 yılında cemaate verilen mezarlık alanında düzenleme ve parselasyon çalışmaları bitirilmesiyle, gömü işlemlerine 2010 yılının başında başlanmıştır.[7] Ortaköy, Hasköy, Bağlarbaşı, Ulus Sefarad, Ulus Aşkenaz ve Kilyos mezarlıklarının yönetimi ve bakım işleri Neve Şalom Sinagogu Vakfı tarafından düzenlenmektedir.[22]
İlgili görseller
İstanbul Aşkenazi Sinagogu, Galata
Bet Yaakov Sinagogu, Kuzguncuk
Bet Yaakov Sinagogu, Heybeliada
Etz Ahayim Sinagogu, Ortaköy
Karaim Sinagogu, Hasköy
Maalem Sinagogu, Hasköy
Mayor Sinagogu, Hasköy
Zülfaris Sinagogu, Beyoğlu
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- 1 2 3 4 5 6 7 "Sinagoglar". Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. VI. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları. 1993. ss. sf. 561, 562, 653.
- ↑ "Kilise ve sinagoglar". 30 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20120430054907/http://www.istanbullife.org:80/kilise_ve_sinagoglar.htm. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2010. (WebCite®)
- 1 2 "İstanbul'daki kilise ve sinagoglar". 24 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20130524025415/http://arsiv.ntvmsnbc.com:80/news/356397.asp. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2010. (WebCite®)
- 1 2 "A history predating 1492". 3 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160503050410/https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/vjw/Turkey.html. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2010. (WebCite®)
- 1 2 3 4 5 "Günümüzde Türkiye Yahudileri". 14 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150914235312/http://www.muze500.com:80/content/view/251/222/1/7/lang,tr/. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2010. (WebCite®)
- ↑ "Türkiye Hahambaşılığı Kilyos Mezarlığı". 5 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20100605034820/http://www.musevicemaati.com:80/index.php?contentId=72. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2010. (WebCite®)
- 1 2 "Kilyos Mezarlığı Gömüye Açıldı". 4 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160804135315/http://www.turkyahudileri.com/content/view/603/227/lang,tr/. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2010. (WebCite®)
- 1 2 3 4 Güleryüz, Naim (2008) (Türkçe). Türkiye Sinagogları. İstanbul: Gözlem. ISBN 978-9944-994-25-5.
- 1 2 3 4 "Synagogues, south south of Golden Horn". 25 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20110925105616/http://musevicemaati.com:80/index.php?contentId=26. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2010. (WebCite®)
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 "Avrupa yakasındaki sinagoglar". 25 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20110925105636/http://musevicemaati.com:80/index.php?contentId=35&mid=11. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2010. (WebCite®)
- 1 2 3 4 5 6 7 8 "Synagogues, north south of Golden Horn, European side of Bosphorus". 25 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20110925105611/http://musevicemaati.com:80/index.php?contentId=25. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2010. (WebCite®)
- ↑ "Beth Avraam Sinagogu". 21 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20131121065907/http://www.kenthaber.com:80/marmara/istanbul/eminonu/Rehber/sinagoglar/beth-avraam-sinagogu. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2010. (WebCite®)
- 1 2 3 4 "Synagogues, Asian side of Bosphorus". 25 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20110925105621/http://musevicemaati.com:80/index.php?contentId=27. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2010. (WebCite®)
- 1 2 3 "Synagogues, Princes' Islands". 25 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20110925105626/http://musevicemaati.com:80/index.php?contentId=28. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2010. (WebCite®)
- ↑ "Etz ha-Hayim Sinagogu". 29 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20140129154745/http://www.kenthaber.com:80/marmara/istanbul/besiktas/Rehber/sinagoglar/etz-ha-hayim-sinagogu. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2010. (WebCite®)
- ↑ "Hesed Le’Avraam Sinagogu, Büyükada". 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160305034739/http://restorasyonforum.com/istanbul/istanbul-sinagoglari-t192.0.html. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2010. (WebCite®)
- 1 2 "Karayim (Kal Ha Kadoş Be Muşta Bene Mikra)Sinagogu". 24 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20130524141350/http://www.kenthaber.com:80/marmara/istanbul/beyoglu/Rehber/sinagoglar/karayim-kal-ha-kados-be-musta-bene-mikrasinagogu. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2010. (WebCite®)
- 1 2 "Şaar Aşamayim Sinagogu açıldı". http://www.salom.com.tr/news/print/3868-Saar-Asamayim-Sinagogu-acildi.aspx. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2010. (WebCite®)
- 1 2 "Balat Ahrida ve Yanbol Sinagogu gabayları: S. Çukran ve N. Taragano". 25 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20101125102713/http://www.salom.com.tr:80/news/detail/8833-Balat-Ahrida-ve-Yanbol-Sinagogu-gabaylari-S-Cukran-ve-N.aspx. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2010. (WebCite®)
- 1 2 "Zülfaris Sinagogu - Kal Kadoş Galata". 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150905101658/http://www.muze500.com/content/view/250/221/lang,tr/. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2010. (WebCite®)
- ↑ "Türkiye Hahambaşılığı, Mezarlıklar". 5 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20100605034748/http://www.musevicemaati.com:80/index.php?contentId=66. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2010. (WebCite®)
- ↑ "Mezarlıklarımız". 18 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20100118164907/http://www.nevesalom.org:80/turkce/index.htm. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2010. (WebCite®)
Dış bağlantılar
- Musevi Cemaati Türkiye Hahambaşılığı resmî sitesi
- Türk Yahudi Toplumu ve Yahudi Kültürünü Tanıtma Projesi resmî sitesi
- 500. Yıl Vakfı Türk Musevileri Müzesi