Brandenburg sınıfı zırhlı

SMS Kurfürst Friedrich Wilhelm
Gemi sınıfı
Kullanıcılar:	Alman İmparatorluğu Osmanlı İmparatorluğu
Sonra gelen:	Kaiser Friedrich III sınıfı zırhlı
İnşa edilme:	1890—94
Görev dönemi:	1893—1938
Tamamlanmış:	4
Batmış:	1
Sökülen:	3
Genel karakteristik
Sınıf ve tipi:	Brandenburg sınıfı zırhlı
Deplasman:	10,500 ton
Uzunluk:	379 ft (116 m)
Genişlik:	64 ft (20 m)
Çekiş:	26 ft (7.9 m)
İtme gücü:	2 şaftlı, üçlü genleşme tipi buhar motoru 10,000 ihp (7,500 kW)
Hız:	17 knot (31 km/sa; 20 mil/sa)
Menzil:	10 knot (19 km/sa; 12 mil/sa) hızla 4,500 deniz mili (8,300 km)
Kişi kapasitesi:	568
Silah donanımı:	4 × 28 cm (11 in) / 40 Kalibre silah 2 × 28 cm (11 in) / 35 kalibre silah 8 × 105 cm (41 in) silah 8 × 88 cm (35 in) silah 3 × 45 cm (18 in) torpido tüpü
Zırh:	Kemer 305–406 mm (12–16 inç) taret 230 mm (9 inç) güverte 76 mm (3 inç)

Brandenburg sınıfı, Alman İmparatorluğu'nun okyanus ötesi ilk dört pre-dreadnought zırhlının dahil olduğu sınıf. Bu gemiler aynı zamanda kablosuz iletişim yapabilen ilk Alman savaş gemileridir. Bu sınıfta üretilen savaş gemilerinin adları SMS Brandenburg, SMS Kurfürst Friedrich Wilhelm (daha sonra Barbaros Hayreddin), SMS Weißenburg (daha sonra Turgut Reis) ve SMS Wörth'tür. Dört geminin inşasına 1890 yılında başlandı, üçü 1893'te tamamlanırken SMS Weißenburg 1894'te bitirildi. Öncü gemi olan Brandenburg 9.3 milyon marka, Kurfürst Friedrich Wilhelm ise 11.23 milyon marka mal oldu.^[1] İngiliz Kraliyet Donanması, bu gemileri alaya alarak "balina avcıları" olarak nitelendirmiştir.^[2]

Sınıfa adını veren SMS Brandenburg ve üç kardeş gemisi kariyerleri boyunca birçok görevde bulundular. 1900 yılında Çin'deki Boxer Ayaklanması'nı bastırmak üzere sefere çıktılar; bu seferin ardından büyük ölçüde modernize edildiler. 1910 yılında, Kurfürst Friedrich Wilhelm ve Weißenburg, Osmanlı Donanması'na satılarak sırasyla Barbaros Hayreddin ve Turgut Reis adlarını aldılar. Barbaros Hayreddin 1915 yılında İngiliz HMS E11 denizaltısınca batırıldı, Weißenburg ise 1938'de emekliye ayrılıp 1956-1957'de söküldü. Brandenburg ve Wörth ise Almanlar tarafından I. Dünya Savaşı'nda kıyı koruması göreviyle kullanıldı. İkisi de Mayıs 1919'da hurdaya çıkarıldı.

Tasarım

Brandenburg sınıfı zırhlılar, Alman Donanması tarafından üretilen ilk okyanus ötesi zırhlılardır. Bu sınıftaki gemiler, sadece Alman kıyılarının korunması için tasarlanmış olan Siegfried ve Odin sınıfı sahil koruma gemilerinin ardından inşa edildiler.^[2] Gemilerin tasarım çalışmaları 1888 yılının sonlarında Koramiral Alexander Graf von Monts'ın yönetimi altında başladı. Graf von Monts aynı zamanda Reichstag'ın gerekli fonları ayırmasını da sağladı. O dönemde henüz yeni taç giyen II. Wilhelm'in atadığı ilk donanma komutanı von Monts idi.^[3]

Brandenburg sınıfı, Alman İmparatorluğu'nun Açık Deniz Filosu'nun temelini oluşturmuştur. Bu sınıfın inşası, Alman Donanması'nın stratejik yaklaşımında da bir değişimi işaret ediyordu. Almanların daha çok yabancı tasarımlara dayanan, geleneksel gemi inşa sanayisi yaklaşımının terk edildiği Brandenburg sınıfının tasarımında, yeni zırh tipleri gibi bazı deneysel öğeler de yer almaktaydı. Brandenburg ve Wörth'te farklı katmanlarda farklı malzemelerden oluşan kompozit zırhlar kullanılırken, Kurfürst Friedrich Wilhelm ve Weißenburg'da Krupp'un nikel-çelik alaşımı zırh plakaları kullanılmıştı.^[4]

Genel özellikler

Brandenburg sınıfı gemilerin su altındaki uzunlukları 113.9 m (374 ft), su üstü uzunlukları ise 115.7 m (380 ft) idi. Gemilerin genişlikleri inşa edildikleri dönemde 19.5 m (64 ft) idi, modernizasyonları esnasında torpido ağlarının eklenmesi ile 19.74 m (64.8 ft) oldu. Gemilerin su çekimi burunda 7.6 m (25 ft), kıçta da 7.9 m (26 ft) idi. Brandenburg gemilerinin tasarım deplasmanı 10,013 tondu, savaş zamanı ise tam yüklü olarak 10,670 ton deplasmana sahiplerdi.^[5]

O dönemde Alman savaş gemilerinde gövde, standart olarak hem enine hem boyuna olaracak şekilde kareler halinde çelik plakalarla kaplanır, ardından da perçinlenirdi. Gemiler 13 su geçirmez kompartmandan oluşuyordu, gemi teknesinin yüzde 48'i çift tekne olarak inşa edilmişti. Alman donanması gemileri harika açık deniz tekneleri olarak görüyordu, teknelerin dinamik özellikleri de iyiydi. Gemilerin kumandaları iyi tepki veriyordu, dönüş çapları ise sınıflarına göre ortalamaydı. Gemilerin sert dümen hareketlerindei hız kaybı %30 azaltılmış, ağırlık merkezleri ise 1.05 m aşağı çekilmişti. Buna rağmen gemiler yüksek hızda hareket ederken yunuslama hareketi fazlaydı, silah güvertesine deniz suyu geliyordu.^[5] Brandenburg sınıfı gemilerde mürettebat 38 subay ve 530 askerdi, filo bayrak gemisi görevindeyken ise mürettebata 9 subay ve 54 asker ekleniyordu.^[6]

Makineler

Brandenburg sınıfı gemiler üç silindirli üç genleşmeli buharlı motorlara sahipti; pervaneleri 5 m (16 ft) çapında ve üç kanatlı idi. Her pervanenin kendine ait makine dairesi vardı. On iki adet enine silindirik kazan, üç hazne ile motora 12 atm basıncında buhar veriyordu. Kazanlar da iki kazan dairesine ayrılmıştı. Motorlar 10.000 beygir gücünde (7500 kW) tasarlanmıştı, buna rağmen Friedrich Kurfürst Wilhelm 9.686, Wörth ise 10.228 beygir gücüne ulaşıyordu. Gemiler 16.5 knot 30.6 km/sa; 19.0 mil/sa) hıza uygun olarak tasarlandı, Brandenburg 16.3 kn (30.2 km/sa; 18.8 mil/sa) ile daha yavaş, Kurfürst Friedrich Wilhelm ve Wörth ise 16.9 kn (31.3 km/sa; 19.4 mil/sa) ile daha hızlı oldu. Gemiler 650 ton kömür taşıyacak şekilde tasarlandılar, fakat gövdedeki bazı boşluklar 1.050 ton kömür yüklemeye olanak veriyordu. Bu kömür miktarı, gemilerin 10 kn (19 km/sa; 12 mil/sa) hızla 4.300 deniz mili (8.000 km) menzile ulaşması için yeterliydi. Gemideki elektrik ihtiyacı üç adet jeneratör ile karşılanıyordu. Bazı ekipmanlar gemiden gemiye farklılık gösteriyordu; güç çıkışı 67 voltta 72.6 ila 96.5 kW arasında değişiyordu. Gemilerin yalnızca bir tane dümeni bulunuyordu.^[5]

Silahlar

Brassey's Naval Annual 1902'deki bir çizim

Aynı dönemin iki ikiz tarette toplam dört büyük top taşıyan zırhlılarına göre Brandenburg sınıfı zırhlılar üç tarette taşıdıkları altı toplarıyla sıra dışı bir tasarımdı.^[2] Geminin ön ve arka taretleri daha uzun namlulu olan 28 cm K L/40^{[Not 1]} toplara sahipken, orta tarette 28 cm K L/35 namlulu toplar bulunmaktaydı.^[5] Kısa namlular, taretin geminin iki yanını da ateş altına alabilmesi için gerekliydi.^[2] L/40 topları, -5 dereceyle +25 derece arası yükseliş sağlayan Drh.L. C/92 tipi taretlere monteliydi. İki namlu tipi de zırh delici (AP) ve patlayıcı (HE) mermi kullanabiliyordu. Topların atış hızı dakikada 2 mermiydi, 240 kg ağırlığındaki mermileri ateşlemek için 73 kg RPC 12 sevk barutu kullanılıyordu. L/40 topunun namlu çıkış hızı 820 m/s, maksimum yükselişte menzili ise 15,900 metreydi.^[7] L/35 namlusu ise barut gazlarının mermiyi itmesi için daha kısa mesafe sağlaması sebebiyle 685 m/s'lik daha düşük bir namlu çıkış hızına, dolayısıyla yaklaşık 14,400 metrelik daha kısa bir menzile sahipti.^[8] 12,000 metre mesafede AP mermiler 160 mm'lik bir gemi kemer zırhını delebiliyordu.^[7] Mühimmat depolarının kapasitesi toplam 352 mermiydi.^[5] Yeni bir yaklaşım olan orta taret konsepti, ateşlendiğinde etrafındaki gemi üstyapısına zarar verdiği için ilerleyen zamanlarda terkedildi.^[2]

Brandenburg sınıfının ikincil silahları orijinal tasarımlarda geminin ön üstyapısı etrafında yer alan kazamatlara monteli yedi 10.5 cm SK L/35 seri atışlı toptan oluşuyordu.^[5] 1902-1904 yılları arasındaki modernizasyonda ise gemilere birer 10.5 cm'lik top eklendi.^[2] 10.5 cm'lik toplar için modernizasyon öncesi toplam 600 mermi taşınmaktayken, modernizasyonda cephanelikler genişletilerek toplam mühimmat kapasitesi 1,184 mermiye çıkartıldı.^[5]

Gemilerde ayrıca kazamatlara monteli sekizer adet 8.8 cm SK L/39 seri atışlı top bulunuyordu.^[5] Bu toplardan dördü burun tarafındaki sponsonlarda, diğer dördü ise gemi üstyapısının arka tarafında yer alıyordu.^[2] Bu toplar için modernizasyon öncesi toplam 2,000 atımlık mühimmat taşınmaktaydı. Modernizasyon sonrası 8.8 cm SK L/39'lar için taşınan mühimmat miktarı 2,384 mermiye arttırıldı.^[5] Bu toplar 13,8 kg'lık mermiler kullanmaktaydı; namlu çıkış hızları 590 m/s, atış hızı dakikada 15 mermi, muharebe menzilleri ise 10,500 metre dolayındaydı. Silah kundakları elle hareket ettiriliyordu.^[9]

Gemilerde ayrıca hepsi su üstü kesiminde hareketli kundaklara monteli altışar adet 45 cm'lik torpido tüpü bulunuyordu. Dört tüp geminin yanlarına, biri burna, sonuncusu ise kıç tarafına monte edilmişti. Tüpler için toplam 16 torpido taşınmaktaydı.^[5] Bu torpidolar 5.1 metre uzunluktaydılar, 87.5 kg'lık TNT savaş başlığı taşımaktadılar. Farklı menziller için iki farklı hıza ayarlanabilen torpidolar, 26 knot (48 km/sa; 30 mil/sa) hızda 800 metre, 32 knot (59 km/sa; 37 mil/sa) hızda ise 500 metre menzile sahiptiler.^[10] Her gemide modernizasyon sırasında tüplerden birer tanesi kaldırıldı.^[2]

Zırh

Weißenburg ve Kurfürst Friedrich Wilhelm nikel-çelik alaşımlı Krupp zırhı ile zırhlanmışlardı, ancak teslimat sorunları sebebiyle Brandenburg ve Wörth'te kompozit bir zırha yer verilmiştir. Kompozit zırh, çelik kaplamalı dövme demir plakalar ve tahta plakaların iki kat tabaka demir ile desteklenmesinden oluşuyordu. Krupp'un nikel-çelik alaşım zırhı ise çelik tabakaların üst kısımlarına karbon eklemeye yarayan Harvey prosedürü ile üretiliyordu. Bu tip çelik, daha yüksek dayanımı sayesinde daha ince zırh tabakaları kullanılmasına ve geminin daha fazla kısmının zırhlanabilmesine olanak sağlıyordu.^[4] Brandenburg'un ön ve orta ana bataryalarının olduğu barbetleri gibi bazı kısımlarında da Krupp zırhı kullanılmıştı. Her dört geminin de zırhlı kemerlerinin arka kısmına tik ağacından destek plakaları konulmuştu.^[5]

Brandenburg sınıfı gemiler 60 mm kalınlığında güverte zırhına sahipti. Öndeki komuta kulesi yanlarda 300 mm, tavanında ise 30 mm zırha sahipti. Geminin su hattı üstünde kalan zırhlı kemeri ortada 400 mm kalınlığındaydı, ön ve arka kısımlarda ise kalınlığı 300 mm'ye azalıyordu. Tik ağacı destek plakaları da dahil edildiğinde, geminin en kalın zırha sahip bölümünde zırh kalınlığı 600 mm'ye ulaşıyordu. Su hattı altında ise zırh kayda değer ölçüde daha inceydi; su hattı altında zırhın en kalın olduğu bölüm 200 mm kalınlığındaydı, bu kalınlık ön ve arkaya doğru 180 mm'ye dek azalıyordu. Geminin kupolaları 50 mm kalınlığında tavana, üç adet 40 mm'lik katmandan oluşan 120 mm'lik de duvarlara sahipti. Geminin barbetlerinde 210 mm'lik tahta plakalarla desteklenmiş 300 mm'lik zırhlı plakalar yer almaktaydı.^[5]

İnşa

Sınıfın ısmarlanan ilk gemisi A^{[5][Not 2]}, yani Brandenburg, 1890 yılında Stettin'in AG Vulcan Stettin tersanesinde kızağa kondu, 21 Eylül 1891 tarihinde ise denize indirildi. Denize indirildikten sonra donatımı tamamlanan gemi, 19 Kasım 1893'te Alman donanmasına teslim edildi.^[11] Wörth, B gemisi olarak sipariş edildi;^[5] Kiel'de Friedrich Krupp Germaniawerft tersanesinde Brandenburg ile eş zamanlı olarak kızağa kondu. Sınıfındaki gemilere kıyasla Wörth'ün inşaatı ilk dönemde yavaş ilerledi. Wörth, kardeş gemisine göre gecikerek 2 Ağustos 1892 tarihinde ancak denize indirilebildi, ancak donatımı daha hızlı tamamlanarak 31 Ekim 1893 tarihinde sınıfında hizmete giren ilk gemi olarak donanmaya katıldı.^[11] C gemisi olarak sipariş edilen Weißenburg, 1890 yılında AG Vulcan tersanesinde kızağa kondu ve 14 Aralık 1891 tarihinde denize indirildi. 5 Haziran 1894'te donanmaya katıldı ve böylece sınıfının en geç göreve başlayan gemisi oldu.^[11] Kurfürst Friedrich Wilhelm, sınıfın dördüncü ve son gemisi idi. D gemisi olarak sipariş edildi,^[5] 1890 yılında Kaiserliche Werft Wilhelmshaven tersanesinde kızağa kondu. 30 Haziran 1891 tarihinde denize indirildi. Sınıfının denize indirilen ilk gemisi olan D, kardeş gemisi Brandenburg ile aynı günde donanmaya katıldı.^[11]

Yüzyılın bitiminde ciddi bir modernizasyon için gemiler Werft Wilhelmshaven tersanesine alındı. İlk olarak Wörth, 1901 yılında modernizasyona girdi. 1902 yılında Weißenburg, 1903'te Brandenburg ve 1904'te de Kurfürst Friedrich Wilhelm modernizasyondan geçti.^[5] Modernizasyonda kıç kısmına bir komuta kulesi daha eklendi.^[12] Geminin ortasındaki kambur küçültüldü.^[2] Bu değişiklikler 500 ila 700 ton arasında değişen ağırlık azalmasıyla sonuçlandı.^[12]

Hizmet geçmişi

Brandenburg

Brandenburg sınıfı gemiler, hizmete girişlerinin ardından daha eski dört Sachsen sınıfı zırhlı firkateyn ile beraber I. Savaş Filosu'na atandılar.^[13] 1901-1902 yıllarında filodaki Sachsen sınıfı gemiler daha yeni olan Kaiser Friedrich III sınıfı zırhlılarla değiştirilmişti.^[14]

Brandenburg sınıfının katıldığı ilk büyük operasyon, 1900 yılında I. Bölük'ün Çin'deki Boxer Ayaklanması'nı bastırma görevi oldu.^[2] Alman denizaşırı gücü, Mareşal Alfred von Waldersee komutasındaki dört Brandenburg sınıfı zırhlı, altı kruvazör, on ikmal gemisi, üç torpido bot ve altı deniz piyade alayından oluşuyordu.^[15] Amiral Alfred von Tirpitz, gereksiz ve maliyetli olduğu gerekçesiyle bu gücün konuşlandırılmasına karşı çıkmıştı. Filo Pekin kuşatmasının bitmesinden sonra Çin'e vardığıiçin, Kiaochow çevresindeki yerel ayaklanmaların bastırılmasında görev aldı. Operasyon, Alman hükümetine 100 milyon marktan daha pahalıya mal oldu.^[16]

Brandenburg sınıfı gemiler 1905 yılındaki modernizasyonlarının ardından tekrar donanmaya katıldılar, ancak 1906 yılında HMS Dreadnought'un göreve başlamasıyla modern teknolojinin gerisinde kaldılar. Sonuç olarak aktif görev süreleri sınırlı kaldı.^[2] 12 Eylül 1910'da sınıfın daha gelişmiş iki gemisi olan Kurfürst Friedrich Wilhelm ve Weißenburg Osmanlı İmparatorluğu'na satılarak sırasıyla Barbaros Hayreddin ve Turgut Reis adlarını aldılar.^[12] I. Dünya Savaşı'nın başlamasıyla Brandenburg ve Wörth kıyı savunma görevlerine atandılar, ancak bu görevleri 1915'te sona erdirildi ve gemiler aktif hizmetten çekildiler. Aynı yıl Brandenburg Libau'da, Wörth ise Danzig'de kışla gemi görevine verildi.^[2] Brandenburg'u hedef gemisi olarak yeniden inşa etmek üzere için planlar yapılmasına rağmen bu düşünce uygulanmadı. Brandenburg ve Wörth 13 Mayıs 1919'da donanma envanterinden düşülerek parçalanmak üzere satıldılar.^[13] İki gemi de merkezi Berlin'de bulunan Norddeutsche Tiefbauges gemi söküm şirketi tarafından satın alındı; Brandenburg Danzig'e çekildi ve kardeş gemisi Wörth ile beraber hurda olarak söküldü.^[12]

8 Ağustos 1915'te Barbaros Hayreddin, Çanakkale'deki Türk savunmasını desteklemek üzere Çanakkale Boğazı'ndan geçerken İngiliz denizaltısı HMS E11 tarafından torpidolanarak batırıldı.^[17] Geminin mürettebatından 253 kişi öldü.^[2] 19 Ocak 1918'de muharebe kruvazörü Yavuz Sultan Selim ve hafif kruvazör Midilli Çanakkale'den ayrılarak İngiliz gemilerine saldırmak üzere yola çıktılar. Osmanlı gemileri hızlı saldırılarıyla HMS Raglan ve HMS M28'i batırdıktan sonra Çanakkale'ye dönüşe geçtiler. Dönüş yolunda Midilli beş mayına çarpıp battı, Yavuz Sultan Selim ise üç mayına çarparak hasar aldı ve iskeleye doğru yatmaya başladı. Gemi kaptanının hatalı emirleri sonucu Yavuz Sultan Selim karaya oturdu. Gemi, 25 Ocak'ta Turgut Reis bölgeye ulaşıp kurtarma çalışmasına başlayana dek karaya oturmuş durumda neredeyse bir hafta geçirdi. Turgut Reis, aynı günün öğleden sonrasında Yavuz Sultan Selim'i yedeğe alarak kurtardı.^[18] Turgut Reis I. Dünya Savaşı'nın ardından aktif hizmetten ayrıldı. 1924 yılında eğitim gemisi olarak atanan Turgut Reis,^[12] 1933 yılında bu görevden alındı ve 1956-1957 yıllarında söküldü.^[19]

Notlar

1. Alman İmparatorluk Donanması literatüründe "K" harfi Kanone (top) anlamındadır, L/40 ise top namlusunun uzunluğunu belirtir. Bu örnekte, L/40 topun 40 kalibre uzunluğunda olduğunu belirtir, yani top namlusunun uzunluğu topun namlusunun iç çapının 40 katıdır.
2. Ismarlanan Alman savaş gemileri, geçici isimler ile adlandırılıyorlardı; filoya eklenen yeni gemilere harf kodları veriliyordu, daha eski gemilerin yerine hizmete girecek olanlar ise "Ersatz (yerine hizmete gireceği gemi)" olarak adlandırılıyorlardı.

Kaynakça

Genel

• Bennett, Geoffrey (2005). Naval Battles of the First World War. Londra: Pen & Sword Military Classics. ISBN 1-84415-300-2. 
• Gardiner, Robert; Gray, Randal, ed. (1984). Conway's All the World's Fighting Ships: 1906–1922. Annapolis: Naval Institute Press. ISBN 0870219073. OCLC 12119866. 
• Gardiner, Robert; Chesneau, Roger; Kolesnik, Eugene M., ed. (1979). Conway's All the World's Fighting Ships: 1860–1905. Londra: Conway Maritime Press. ISBN 0-85177-133-5. 
• Gröner, Erich (1990). German Warships: 1815–1945. Annapolis: Naval Institute Press. ISBN 0-87021-790-9. 
• Halpern, Paul G. (1995). A Naval History of World War I. Annapolis: Naval Institute Press. ISBN 1557503524. 
• Herwig, Holger (1980). "Luxury" Fleet: The Imperial German Navy 1888-1918. Amherst, New York: Humanity Books. ISBN 9781573922869. 
• Hore, Peter (2006). The Ironclads. Londra: Southwater Publishing. ISBN 978-1-84476-299-6. 
• Weir, Gary E. (1992). Building the Kaiser's Navy: The Imperial Navy Office and German Industry in the Tirpitz Era, 1890-1919. Annapolis, Maryland: Naval Institute Press. ISBN 978-1557509291. OCLC 22665422. 

Özel

1. Weir, s. 23
2. Hore, s. 66
3. Herwig, s. 24
4. Herwig, s. 25
5. Gröner, s. 13
6. Gröner, s. 13 - 14
7. DiGiulian, Tony (25 Mart 2009). "Germany 28 cm/40 (11") SK L/40". Navweaps.com. 22 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150522083040/http://www.navweaps.com:80/Weapons/WNGER_11-40_skc04.htm. Erişim tarihi: 2 Eylül 2009. 
8. Gardiner and Gray, s. 140
9. DiGiulian, Tony (22 Mart 2007). "German 8.8 cm/30 (3.46") SK L/30 8.8 cm/30 (3.46") Ubts L/30" (İngilizce). Navweaps.com. 6 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150506222855/http://www.navweaps.com:80/Weapons/WNGER_88mm-30_skc97.htm. Erişim tarihi: 2 Eylül 2009. 
10. DiGiulian, Tony (21 Nisan 2007). "German Torpedoes Pre-World War II" (İngilizce). Navweaps.com. 9 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150609043612/http://www.navweaps.com:80/Weapons/WTGER_PreWWII.htm. Erişim tarihi: 2 Eylül 2009. 
11. Gardiner, Chesneau ve Kolesnik, s. 247
12. Gröner, s. 14
13. Gardiner and Gray, s. 141
14. Herwig, s. 45
15. Herwig, s. 106
16. Herwig, s. 103
17. Halpern, s. 119
18. Bennett, s. 47
19. Gardiner and Gray, s. 390

Ayrıca bakınız

• Dağılma Dönemi Osmanlı Donanması