Ceza

Başlığın diğer anlamları için Ceza (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Ceza, genel anlamıyla suç karşılığında uygulanan bir yaptırımdır. Ceza Arapça kökenli bir kelimedir. Anlamı, yapılan kötü bir eylemin karşılığıdır.

Cezanın amaçları

Cezanın genellikle kabul edilen üç temel amacı vardır.

• Adaletçi olarak nitelenen görüşlere göre cezanın özel bir amacı olmayıp, cezanın kendisi amaçtır. Adalet, suçlunun yaptığı kötülüğün karşılığını görmesini gerektirir. Bu nedenle, yararı olsun olmasın ceza, adaletin bir gereği olarak mutlaka uygulanmalıdır.
• Özel (bireysel) önleme olarak anılan görüşe göre ise cezanın amacı, suçlunun ıslah edilmesi ve tekrar suç işlemekten caydırılmasıdır. Dolayısıyla ceza, bireysel önlemeye, kişinin ıslahına hizmet etmelidir.
• Genel (toplumsal) önleme görüşünde cezanın amacı, cezanın korkutucu etkisiyle toplumdaki potansiyel suçluların suç işlemesini önlemedir. Suç işlendiğinde cezanın uygulanması suretiyle, toplumda henüz suç işlememiş kişilerin de bunu görerek suç işlemekten cayması amaçtır.

Ceza türleri

• Suçlunun hayatına yönelik cezalar: Ölüm yani idam cezası bunun örneğidir. Asılarak, kurşuna dizilerek veya elektrik kullanmak suretiyle yerine getirilir. Avrupa ülkeleri ceza hukuku sisteminde terk edilmiş bir cezadır.
• Suçlunun bedenine yönelik cezalar: Kırbaçlama, sopa, değne ile dövme, dayak gibi cezalardır.
• Suçlunun özgürlüğüne yönelik cezalar: Hapis cezası bunun örneği olup, modern ceza sistemlerinde en çok tercih edilen cezadır.
• Suçlunun malvarlığına yönelik cezalar: Para cezası bu türden olup, hapis cezası gibi çoğu ceza sistemlerinde yer alır. Bazı hukuk sistemlerinde mal varlığına el konulması, müsadere de bir ceza olarak düzenlenmektedir.
• Suçlunun haklarına yönelik cezalar: Belirli hakları kullanmaktan yoksun bırakılma, örneğin kamu hizmetlerinden yasaklılık, meslek ve sanatın icrasından yasaklanma bu kapsamdadır.

Cezaların Uygulanması

Cezalar kaynaklarına ve sürelerine göre aşağıdaki biçimlerde uygulanır.

A. Adli Cezalar

Mahkemeler tarafından verilir. Hapis, Para veya Sosyal Hizmet şeklinde verilebilir.

Hapis Cezaları

Hapis Cezası: En az 1 aydan başlar. En çok 20 yıl olabilir. Ör: 30 yıllık ceza kimseye verilemez. İstisnai olarak yirmi yılın üzerinde yalnızca Müebbet veya Ağırlaştırılmış Müebbet vardır. Ayrıca farklı cezaların toplamı 20 yılı geçebilir.

• Müebbet: Arapça Ebed kelimesi ile aynı kökten gelen bir kelimedir. Ebediyen yani ömür boyu uygulancak ceza demektir. Çeşitli koşullar sağlandığında 24 yılda çıkabilir. Diğer mahkûmlarla birlikte koğuşta kalabilir.
• Ağırlaştırılmış Müebbet: Aftan yararlanamaz. Tek kişilik hücrede kalır. Ancak belirli periyotlarla diğer mahkûmlarla bir araya gelir.

Sürelerine göre Hapis Cezaları

1. Kısa Süreli Hapis Cezası: 1 (bir) Ay ile 1 (bir) Yıl arası cezalardır. Çoğunlukla bunların Para Cezasına çevrilmesi mümkündür. Türkiye'de bir aydan daha az hapis cezası yoktur. Bir aydan az cezalar mutlaka para cezasına çevrilir.
2. Uzun Süreli Hapis Cezası: 1 yıldan fazla olan hapis cezalarıdır (1-20 yıl arası).
3. Süresiz Hapis Cezası: Müebbet ve Ağırlaştırılmış Müebbet Hapis Cezası.

Önem Düzeyine Göre Hapis Cezaları (Yapılan değişikliklerle TCK da ağır hapis gibi ayrım ortadan kaldırılmıştır.)

1. Hafif Hapis Cezası: 2 yıldan daha düşük olan cezalardır. Sulh Ceza Mahkemesinde görülür. Bu cezalar ertelenebilir (tehir edilebilir). Suç üç yıl içinde (bazen beş yıl) tekrar işlenirse ceza uygulanır. Erteleme kararında takdir yetkisi hakimindir.
2. Ağır Hapis Cezası: 10 yıldan 20 yıla kadar olan cezalar ile Müebbet Cezalardır. Bu tür suçlar için genellikle (kesin bir kural değildir) tutuklu yargılama uygulanır. Bu davalar Ağır Ceza Mahkemesinde görülür.

Adli Para Cezaları

Adli Para Cezası: Kişiye para cezası kesilir. Para her durumda Hazineye aktarılır. Davanın karşı tarafına verilmesi söz konusu değildir. (Tazminat karşı tarafa ödenir. Ancak Tazminat zaten ceza değildir.) Bazı cezalar doğrudan parasaldır. Bazıları ise hakimin takdiri ile Hapis cezasından para cezasına çevrilebilir.

• Para Cezasına Çevrilebilir Hapisler: Takdir yetkisi hakime bırakılmıştır. İsterse para cezasına çevirir. İsterse hapis cezası olarak uygulatır. Bunların üst sınırı vardır (1 yılı geçenler çevrilemez). Kişi hapisten çevrilen Adli Para Cezasını yatırmadığında hapse atılır. Fakat hapisteyken ödeme yaparsa tekrar çıkarılır.

• Doğrudan Para Cezaları: Hakimin takdir yetkisi yoktur. Bazı suçlar için yalnızca para cezası esas alınmıştır. Hakim suçun sabit olduğuna kanaat getirirse sadece para cezasına hükmeder. Fakat bu cezalarda da yine hapis cezasına esas teşkil eden gün üzerinden hesaplama yapılır.

Kişiye 1 (bir) ayın altında bir hapis cezası verilmişse mutlaka para cezasına çevrilir. Çünkü Türkiye'de 1 ayın altında hapis cezası uygulanamaz.

Sosyal Hizmet Cezaları

Sosyal Hizmet Cezası (Kamu Hizmeti Cezası): Kişilerin bir kamu kurumunda veya kamusal alanda çalışarak ceza çekmeleridir. Aslında Denetimli Serbestliğin bir türüdür. Bazen doğrudan verilen cezalardır. Bazen de cezası çok azalan mahkûmlara uygulanır.

• Denetimli Serbestlik: Kişi kontrol altındadır. Farklı Tedbir’ler alınabilir. Örneğin yurtdışına veya şehirdışına çıkma yasağı. Günlük veya haftalık olarak Karakola ve savcılığa gidip imza atma gibi. Bazen kişi yargılanırken daha en başından uygulanır. Yargılanma esnasında kişinin kaçmaması için uygulanan bir Tedbir’dir. Bazen de cezası çok azalan mahkûmlara uygulanır.

B. İdari Cezalar

Kanunun yetki verdiği kurumlarca kesilir (Bu kurumlar mahkeme değildir): Trafik Cezaları, Zabıta Cezaları, Tütün Yasağı Cezaları vs. Genellikle Para Cezası Şeklinde uygulanırlar. Ama bunun dışında özellikle tedbir niteliği de taşıyan başka tür cezalara da rastlanabilir. Örneğin ehliyete el koyma, trafikten men etme, zabıtanın dükkanı mühürleyerek kapatması vs. İdari cezaların bir kısmının nedeni Kabahat adı verilen davranışlardır.

Kabahat: Toplum düzeninin rahatsız eden davranışlardır. Suça göre daha hafif etkileri vardır. Düzeni tam olarak bozdukları söylenemez. Ama rahatsız ederler. İdari cezaların bir kısmının (hepsinin değil) nedeni de kabahatlerdir. Türk hukukunda kabahatler suç değildir ve bu nedenle bunların cezaları mahkemelerce verilmez. (Bazı ülkelerde ise kabahatler suçun bir türü sayılır ve mahkemelerce ceza verilir). Türkiye'de Kabahatler Kanunu uyarınca bunlara İdari Para Cezası uygulanır.

C. Disiplin Cezaları

Kurumların iç düzeni sağlamak amacıyla verdikleri cezalardır. Kurumun içine yönelmiştir. Disiplin Cezalarının değişik meslekler için değişik türleri vardır. Uyarma, Kınama, Maaştan Kesme, Uzaklaştırma, Meslekten Men Etme, Terfi İndirme... Disiplin Cezaları hapis şeklinde olamaz. Bunun günümüzde bir istisnası vardır.

• Adli Disiplinde Nezaret Hapsi Cezaları: Hakimler düzeni bozan (izleyiciler de dahil) kişileri salondan atabileceği gibi, bazı koşullarda nezarete de attırabilir. Kişi dışarı çıkarılması sırasında direnç gösterir veya karışıklıklara neden olursa yakalanır ve hakim tarafından verilecek bir kararla derhal dört güne kadar disiplin hapsine konulabilir. Bu ceza Adli Hapis cezası değil Disiplin cezasıdır. Kişi pişmanlığını beyan ettiğinde hakimin emriyle salıverilebilir.

Bunun dışında hapis şeklindeki disiplin cezası olan Askeri Oda Hapisleri (Disiplin Koğuşu) cezaları barış zamanları için kaldırılmıştır.

İlkeler

Cezalar, insanlık dışı olamaz. İHEB ve AİHS hükümleri açıktır: Hiç kimseye işkence yapılamaz, zalimce, insanlık dışı, onur kırıcı ceza verilemez ve davranışta bulunulamaz (İHEB 5, AİHS 3). Ceza sorumluluğu ve ceza, gerçek kişiler içindir. Bazı Avrupa ülkelerinde tüzel kişilere de ceza verilmektedir. TCK'da cezalar cürümler ve kabahatler olarak iki türe ayrılır. Cürümler için ölüm, ağır hapis, hapis, ağır para cezası, kamu hizmetlerinden yasaklılık vardır. Kabahatler için hafif hapis, hafif para cezası, o meslek ve sanatla uğraşma yasağı vardır. Ölüm cezası kaldırılmıştır. Disiplin cezaları devlet memurları için uyarma, kınama, aylıktan kesme, kademe ilerlemesini durdurma, memurluktan çıkarma şeklindedir.

Kaynakça

• Hapis cezaları, Seçenekli yaptırımlar ve infaz rejimleri; Haluk Çolak, Uğurtan Altun, TBB Dergisi, Sayı 67, 2006
• Çınar, Ali Rıza, Türk Ceza Hukuku’nda Cezalar, Ankara 2005.
• Çolak, Haluk, Güncel Ceza Hukuku ve Yeni Türk Ceza Kanunu, Ankara 2005.
• Demirbaş, Timur, Ceza Hukuku Genel Hükümler (Ceza), Ankara 2002.

Ayrıca bakınız

• Suç
• Ceza hukuku