Kül Tigin Yazıtı

Kül Tiğin Yazıtı, Moğolistan'da Orhun Yazıtları Müzesi'nde ziyaretçilere sergilenmektedir.

Kül Tigin Yazıtı veya Kül Tigin Kitabesi, Bilge Kağan'ın kardeşi, İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın yöneticisi Kül Tigin'in ölümü üzerine MS 732'de Orhun vadisinde diktirilmiş yazıt.^[1]

Kül Tigin Yazıtı,Kül Tigin'in ağabeyi ve Köktürklerin kağanı Bilge Kağan tarafından, 732 yılında,kardeşi adına,kardeşinin hizmetlerinden dolayı ona duyduğu minneti göstermek amacıyla,dikilmiştir.Bu yazıtta Bilge Kağan konuşur.^[2]

Türkologların Orhun Yazıtları olarak adlandırdıkları yazıtlardan biri olan Kültigin Yazıtı, Türk dilinin en eski yazıtlarındandır. Moğolistan'da eski Moğol başşehri Karakorum'un 32 km. güneyinde, eski Uygur başkenti Karabalasagun'un 28 km. güneybatısındadır.^[3] Boz bir granit kaya üzerinde duran dört yüzlü bir yazıttır. Üç yüzü(Kök)türkçe metinden; bir yüzü (batıyüzü)ise, Çince metinden oluşur.^[4]

18 Temmuz 1889'da Rus etnograf Nikolay Yadrintsev tarafından bulunmuş ve Danimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen tarafından Danimarka Kraliyet Akademisi'nin Kopenhag'daki 15 Aralık 1893 tarihli oturumunda çözülmüştür.

Yazıt

Boyutları

Kül Tigin yazıtı mermerden yapılmış dört yönlü bir taştan ibarettir. Bu taşın boyu 3.75 metredir. Üzerindeki yazıların boyu ise 2.75 metre, doğu ve batı yüzleri altta 1.32 metre, üstte 1.22 metredir. Kuzey yüzü 46 cm, güney yüzü ise 31 cm'dir.

Taş, bir kaplumbağa kaide üzerine oturtulmuşken bu kaidenin parçalanması yüzünden 1911’de sunak taşından kesilen granit bir kayanın üstüne yerleştirilmiştir.^[3]

Yazıtın Dili

Yazıtın batı yüzünde bizzat Çin imparatoru Xuan Zong tarafından yazılmış Çince bir yazı ile Köktürkçe bir satır bulunmaktadır. Güney, Kuzey ve Doğu yönlerindeki metinler Köktürkçedir. Ayrıca yazıtın kuzeydoğu, güneydoğu, güneybatı yüzlerinde de Köktürk harfli Türkçe küçük yazıtlar bulunmaktadır.

Yazıtın dikilişi

27 Şubat 731'de ölen Şehzade Kül Tigin için 1 Kasım 731'de yuğ merasimi yapılmıştır.^[3] Çinliler başta olmak üzere bütün komşularından yoğ (cenaze) törenine katılım oldu. Çin imparatoru Xuan Zong, törene katılması için elçiler gönderdiği gibi bir anıt yapılmasını, Kül Tigin'in başarılarının üzerine resmedilmesi için altı usta göndermişti.^[5] Ayrıca Kül Tigin'in ölümünden dolayı üzüntüsünü dile getiren bir yazı yazmış, yazıtın bir yüzüne kendi ifadesinin yazılmasını istemişti. Yazıt muhtemelen 21 Ağustos 732 tarihinde dikilmiştir.^[3]

Bilge Kağan da aynı yazıtın diğer yüzlerine runik harfli Köktürkçe metni yazdırmıştır. Yazıcısı ise Bilge Kağan ve Kül Tigin'in yeğenleri olan Yolluğ Tigin'dir.

Yazıttaki Metinlerin Konusu

Yazıtta Çince ve Türkçe iki ayrı metin bulunmaktadır. Gerek Türkçe gerek Çince metin Tang Hanedanlığı ve Köktürk Devleti ilişkileri tarihinden bahseder.

Çince metin, Bilge Kağan'ın kardeşi Kül Tigin'in ölümü üzerine 732 yılında Tang İmparatoru Xuan Zong tarafından yazdırılmıştır. Köktürk Devleti toplumunun üyelerine, özellikle de aristokrat kesime hitap eder. Bu metinde genel hatlarıyla Çin-Türk ilişkilerinden, Çin imparatorları ile Türk kağanları arasındaki yakın dostluktan, Türk kağanlarının başarılarından, saygın kişiliklerinden ve Kül Tigin'in vefatından bahsedilmektedir.^[6]

Türkçe metin de Köktürk Devleti toplumunun üyelerine, özellikle de ileri gelenlerine hitap eder. Bu yazıtta konuşan Bilge Kağan'dır. Türkler ve Tang Hanedanlığı arasındaki ilişkiye dair Çince metindeki ılımlı yorumdan farklı olarak yazıttaki Türkçe metinlerde Tang Hanedanlığı'nın Türklerin tarihte ve gerçekte esas düşman oldukları dile getirilmiştir. Özellikle Köktürk Devleti’nin gerilemesinin nedeni olarak Tang Hanedanlığı gösterilir. I. Köktürk Devleti’nin yıkıldığı zamanlardaki acı hatıraları dile getirilerek Türkler, Tang Hanedanlığı'na yaklaşmaması hususunda sert bir dille uyarılır.^[4] Bilge Kağan ayrıca kardeşinin ölümünden derinden etkilendiğini, onu kağanlara yakışır bir törenle defnettiğini, Çin'den ustalar getirip olağanüstü güzellikte bir mezar ve yazıt diktirdiğini söyler.^[5]

Yazıtın kuzeydoğu, gündeydoğu, güneybatı yüzlerindeki metinlerde Kül Tigin'in ölümüne, yuğ törenine, anıt mezarının ve yazıtının tamamlanmasına ait kayıtlar ile Köktrük harfli yüzlerin yazıcısı olan Yollug Tigin'in yazıtın yazılış süreci ile ilgili ifadeleri yer alır.^[5]

Yazıtların bulunuşu ve çözülüşü

Rus Coğrafya Cemiyeti adına Moğolistan‟da araştırmalar yapmaya gönderilen Nikolay Mihayloviç Yadrintsev tarafından 18 Temmuz 1889’da Orhun vadisinde Bilge Kağan yazıtı ile birlikte bulundu.^[5] 1890 yılında bölgeye Rusya ve Finlandiya’dan gelen iki ayrı heyet anıtların kalıbını alıp fotoğraflarını çekti.^[5] Yazıtların çözümü için iki koldan devam eden çalışmalar, Danimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen’in, 15 Aralık 1893'te Danimarka Kraliyet Akademisi oturumunda yaptığı bildiri ile sonuçlandı.

Ayrıca bakınız

• Bilge Kağan Yazıtı
• Tonyukuk Yazıtı

Kaynakça

1. Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2002, s. XVI ISBN 975-451-017-4
2. Erdem,KONUR,"Orhun Yazıtlarında Sosyal ve Siyasi Mesajlar",Dil ve Etimoloji Kütüphanesi
3. Kaçalin, Mustafa S.. "Orhun Yazıtları". Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt 33. http://www.islamansiklopedisi.info/dia/ayrmetin.php?idno=330391. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2016. 
4. Yalınkılıç, Tuba. "Bir Dönemin İki Farklı Anlatımı- Kül Tigin Yazıtının Türkçe Metinlerinin Karşılaştırılması". Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitimi (TEKE) dergisi, Sayı 2/4, Yıl 2013. http://www.tekedergisi.com/Makaleler/1672428686_2yal%C4%B1nk%C4%B1l%C4%B1%C3%A7.pdf. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2016. 
5. Taşağıl, Ahmet. "Çin Kaynaklarına Göre Köl Tigin Yazıtının Dikilişi Hakkında Bir Değerlendirme". Ulsl. Türkiyat Araştırmaları Sem. Bildiriler Kitabı, Cilt 2. http://www.turkiyat.hacettepe.edu.tr/kitap/OrhonBildirilerKitabiCilt2.pdf. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2016. 
6. Yalınkılıç, Tuba. "Kül Tigin Yazıtının Çince Metni ve Tercümesi". Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, Yıl: 2013 Cilt: 2 Sayı: 2. http://dergipark.ulakbim.gov.tr/teke/article/view/5000013703/5000013942. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2016. 

Dış bağlantılar

• Kül Tiğin Yazıtı tam metni
• Türk Bitik/Türk Betik (Betik=Yazıt, Kitap) (Genel Türkoloji okunuşlarının dışında bir okuma örnekleri barındıran bir çalışma)