Memlûk Kıpçakçası

Memlûk Kıpçakçası
توركي, تركي Türkī
Konuşan sayısı	ölü dil (13-15. yy)  (tarih gerekli)
Dil aileleri	Varsayılan Memlûk Kıpçakçası
Yazı sistemi	Uyarlanmış Arap alfabesi
Dil kodları
ISO 639-3	–

Memlûk Kıpçakçası ya da Mısır Kıpçakçası^[1], Mısır‐Suriye Kıpçakçası veya Arap harfli Kıpçak Türkçesi, aşağı yukarı XIII. yüzyılın ortalarından XV. yüzyılın sonuna kadar Mısır ve Suriye'de Memlûk Sultanlığında kullanılmış Eski Kıpçakçaya giren ölü bir Türk dilidir.^[2] Eski Kıpçak Türkçesine ait eserlerin büyük bir çoğunluğu Memlûkler döneminde kaleme alınmıştır. Bu sahadaki eserlerin dili XV. yüzyılın sonlarına doğru yerini bütünüyle Oğuz Türkçesine bırakmıştır.^[3]

Codex Cumanicus dışında diğer Eski Kıpçak Türkçesi eserlerinin çoğu, en önemli unsurunu Kıpçakların oluşturduğu Mısır ve civar memleketlerde kurulan Memlûk hakimiyeti sırasında, Arap muhitinde, hâkim zümreyi teşkil eden Türklerin dilini öğretmek maksadıyla yazılmış sözlük ve gramerler olup, ayrıca fıkıh, okçuluk, binicilik, atçılık vb. konularda yazılmış bazı eserler de vardır.^[4]

Philologiae Turcicae Fundamenta’da Eski Türkçe döneminin Ortaçağ'daki devamı sayılan Orta Türkçe dönemi Batı Orta Türkçe (Kumanca, Memlûk Kıpçakçası, Ermeni Kıpçakçası) ve Doğu Orta Türkçe (Karahanlı, Harezm ve Çağatay) diye ikiye ayrılmıştır.^[5]

Alfabe

Korunmuş	Bitiş	Orta	Başlangıç	Adı	ALA-LC Harf Çevirisi	Güncel Türkçesi
ﺍ	ﺎ	—		elif	a, â	a, e, â
ﺀ	—			hemze	ˀ	', a, e, i, u, ü
ﺏ	ﺐ	ﺒ	ﺑ	be	b, p	b
ﭖ	ﭗ	ﭙ	ﭘ	pe	p	p
ﺕ	ﺖ	ﺘ	ﺗ	te	t	t
ﺙ	ﺚ	ﺜ	ﺛ	se	s	s
ﺝ	ﺞ	ﺠ	ﺟ	cim	c, ç	c
ﭺ	ﭻ	ﭽ	ﭼ	çim	ç	ç
ﺡ	ﺢ	ﺤ	ﺣ	ha	ḥ	h
ﺥ	ﺦ	ﺨ	ﺧ	hı	ẖ, x	h
ﺩ	ﺪ	—		dal	d	d
ﺫ	ﺬ	—		zel	z	z
ﺭ	ﺮ	—		re	r	r
ﺯ	ﺰ	—		ze	z	z
ﮊ	ﮋ	—		je	j	j
ﺱ	ﺲ	ﺴ	ﺳ	sin	s	s
ﺵ	ﺶ	ﺸ	ﺷ	şın	ş	ş
ﺹ	ﺺ	ﺼ	ﺻ	sad	ṣ	s
ﺽ	ﺾ	ﻀ	ﺿ	dad	ż, ḍ	d, z
ﻁ	ﻂ	ﻄ	ﻃ	tı	ṭ	t
ﻅ	ﻆ	ﻈ	ﻇ	zı	ẓ	z
ﻉ	ﻊ	ﻌ	ﻋ	ayın	ʿ	', h
ﻍ	ﻎ	ﻐ	ﻏ	gayın	ġ	g, ğ
ﻑ	ﻒ	ﻔ	ﻓ	fe	f	f
ﻕ	ﻖ	ﻘ	ﻗ	kaf	ḳ, q	k
ﻙ	ﻚ	ﻜ	ﻛ	kef	k, g, ñ	k, g, ğ, n
ﮒ	ﮓ	ﮕ	ﮔ	gef¹	g	g, ğ
نك	نك	نک	نک	nef, sağır kef	ñ	n
ﻝ	ﻞ	ﻠ	ﻟ	lam	l	l
ﻡ	ﻢ	ﻤ	ﻣ	mim	m	m
ﻥ	ﻦ	ﻨ	ﻧ	nun	n	n
ﻭ	ﻮ	—		vav	v, w, o, ô, ö, u, û, ü	v, o, ö, u, ü, û
ﻩ	ﻪ	ﻬ	ﻫ	he	h, e, a	h, e, a
ﻻ	ﻼ	—		lamelif	lâ	la
ﻯ	ﻰ	ﻴ	ﻳ	ye	y, ı, i, î	y, ı, i, î

Oğuz-Kıpçak karışımı

Memlûk Kıpçakçasıyla yazılmış eserler dil bakımından tam bir benzerlik göstermezler. Eski Kıpçak Türkçesi dil özellikleri ile Oğuzca (Batı Türkmenleri tarafından kullanılan Türkmence) ve Harezm Türk yazı dilleri özellikleri eserlerde az veya çok, karışık şekilde bir arada görülebilmektedir. Bölgeye yayılan ve göç ederek güneye gelen Oğuz Türk boylarının, Kıpçak Türkleri ile birkaç asır sonra tekrar birleşmeleri ve kaynaşmaları sonucu Türk dili tarihinde Kıpçakçanın Oğuzcalaşması (Türkmenceleşmesi) olayı meydana gelmiştir.^[6]

Janos Eckmann, dil özelliklerine göre; Harezm-Altın Ordu yazı diline çok yakın olan Asıl Memluk Kıpçakçası ile Karışık Oğuz-Kıpçakça ile yazılmış olanlar diye iki gruba ayırır. Karışık olanları Oğuz veya Kıpçak özelliklerini yansıtma derecesine göre; a) Kıpçak ögelerinin daha çok olduğu grup b) Oğuzca, yani Anadolu Türkçesi ögelerinin daha çok olduğu grup olarak iki alt başlıkta toplar.^[3] Tibor Halasi-Kun , üç Memlûk diyalektinden bahseder: Kıpçak, Oğuz (Türkmen) ve karışık Kıpçak-Oğuz diyalekti (sonuncusu oluşum bakımından Türkçe, Farsça ve Arapça unsurlar ihtiva eden Osmanlıcaya benzerdir).^[7]

Eserler

Memlûk Kıpçakçası ile kaleme alınan ve günümüze kadar gelebilen eserlerden bazıları:^[8]

• Sözlük ve Gramerler
  • Kitâbü'l-İdrâk li Lisâni'l-Etrâk (İdrak) Türk Dilini Anlama Kitabı
  • Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve ʿAcemi ve Muğalî
  • Et-Tuhfetü'z-Zekiyye fı'l-Lûğati't-Türkiyye
  • El-Kavânînü'l-Külliyye Li-Zabti'l-Lûgati't-Türkiyye
  • Ed-Dürretü'l Mudiyye fi'l-Lügati't-Türkiyye
• Fıkıh eserleri
  • İrşâdü'l-Mülûk ve's-Selâtîn
  • Kitâb-ı Mukaddime-i Ebû'l-Leysi's-Semerkandî
  • Kitâb fi'l-fıkh
  • Kitâb fi'l-Fıkh bi-Lisâni't-Türkî
  • Mukaddemetü'l-Gaznevi fi'i-ʿİbâdât (Ziyâ'u'l-Ma'nevî) Tercüme
  • Şerhü'l-Menâr
• Okçuluk ve Atçılık eserleri
  • Baytaratü'l-Vâzıh
  • Münyetü'l-Guzât
  • Kitâbü'l-Hayl
  • Kitâb fi-ʿilmi'n-Nüşşâb (Hulâsa)
• Edebî eserler
  • Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi't-Türkî)

Ayrıca bakınız

• Ermeni Kıpçakçası

Kaynakça

1. Karamanlıoğlu, Ali fehmi (1968). Seyf-i Sarâyî'nin Gülistan Tercümesi'nin dil husûsiyetleri. Türkiyat Mecmuası, XV, 1968, s. 75-126
2. Kennedy, Hugh N. The Historiography of Islamic Egypt (C. 950-1800). Brill Academic Publishers, 2001.
3. Yıldız, Mustafa (2010). Seyf-i Sarayi'nin Gülistan Tercümesinde Aynı İsim Unsurlarının Kıl- ve Et- Yardımcı Fiilleriyle Kullanımından Oluşan Eş Değer Birleşik Fiiller ve Oğuzca Etkisi. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter 2010
4. Karamanlıoglu, Ali Fehmi (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri, TDK yayınları, Ankara
5. Ata, Aysu (2010). Moğol fütuhatı ve Doğu-Batı Türk yazı dili kavramları üzerine, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 17, 1 (2010) 29-37
6. János Eckmann (1964), Memlûk Kıpçakçasının Oğuzcalaşmasına Dair, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, sayfa: 35–41
7. Tibor Halasi-Kun (Çev. Musa Salan). Kıpçak Türkçesi Filolojisi X: Et-Tuhfe ve onun Müellifi, Dil Araştırmaları, Sayı: 11 Güz 2012, 185-195 ss.
8. Demirci, Lale. Cumhuriyet'in 80. yılında Türkiye'de Memlûk-Kıpçak Türkçesi çalışmaları.