Türkiye Türkçesi coğrafyası

Türkiye Türkçesi coğrafyası, çağdaş Türk yazı dillerinden biri olan Türkiye Türkçesinin yazı dili ve ağızlarıyla kullanıldığı coğrafi sahadır. Bu saha, dünyanın orta kesimi olarak sayılabilir. Bu saha çok genel olarak Hazar Denizi’nin batısındaki Kafkaslar’dan Balkanlar’a kadar olan coğrafi alanı kapsar.

XIX. yüzyılda ünlü Türkolog Ármin Vámbéry, Türk dilinin yayılma alanının genişliğini yaptığı gezi sırasında görmüş ve Balkanlar’dan Mançurya’ya kadar yolculuk yapmak isteyen birinin Türk dilini bilmesi durumunda bu yolculuğu en kolay biçimde yapabileceğini, bu coğrafyada en geçerli dilin Türk dili olduğunu söylemiştir.^[1] İşte bu geniş coğrafyanın güneybatı kesimi, Türkiye Türkçesinin asli coğrafyasıdır.

Saha

Türk yazı dilleri ve lehçeleri içerisinde en fazla konuşura sahip yazı dili Türkiye Türkçesidir. Ana dili konuşurları dışında Türk dili lehçelerinin birinci dil, ikinci dil veya yabancı dil konuşurları da bulunmaktadır. Türkiye Türkçesi, asli coğrafyası dışında, pek çok ülkede yabancı dil olarak öğretilmektedir ve bu dil, 2008 yılı verilerine göre seksen yedi ülkede en az bir ortaöğretim kurumunda yabancı dil olarak okutulmaktadır. Kırk altı ülkede ise özel kurslarda Türkçe yabancı dil olarak öğretilmektedir. Türkiye Türkçesinin geniş kapsamlı çağdaş coğrafyasında Almanya, Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, Avusturya, Azerbaycan, Belçika, Birleşik Arap Emirlikleri, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Büyük Britanya (İngiltere), Danimarka, El Salvador, Finlandiya, Fransa, Gürcistan, Hollanda, Honduras, Irak, İran, İsrail, İsveç, İsviçre, Kanada, Karadağ, Kazakistan, Kırgızistan, Kosova, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Makedonya, Özbekistan, Romanya, Rusya Federasyonu, Sırbistan, Suriye, Tacikistan, Türkiye, Ukrayna, Yunanistan ülkeleri yer alır.^[1] Bunların yanına, doğal ögeler olarak Arnavutluk, Kıbrıs Cumhuriyeti de eklenir.

Günümüzde Türkiye Türkçesi, dünya çapında birçok ülkede konuşulan bir dildir. Yayılım alanı iki farklı düzlemde belirtilebilir. Bu alanlarda ilki asli dil olarak yayıldığı coğrafyayı belirtir. Bu coğrafya içinde Türkiye Türkçesi, tarihten beri otokton, asli bir dil olarak yaşamış ve bugününe gelmiştir. İkinci coğrafi alan olarak Almanya, Avusturya, Belçika, ABD gibi çeşitli dünya ülkeleri sayılabilir. Bu coğrafi alanda Türkiye Türkçesinin konuşurları, yakın tarihte ticari, siyasi vb. göç hareketleriyle yerleşmişlerdir.

Asli coğrafya

Türkiye Türkçesinin Avrupa ve Asya kıtalarındaki ana ağız bölgeleri

Türkiye Türkçesi, Osmanlı Türkçesinden devraldığı coğrafyada, bugünkü yayılım ve özellikleri ile yaşamını sürdürmektedir. Bu dilin coğrafyası batıdan doğuya doğru Rumeli, Ege Adaları, Anadolu, Kıbrıs, Suriye ve Irak topraklarının tamamı şeklinde belirtilebilir.^[2][3][4] Söz konusu coğrafi alan, doğu sınırında yer alan bir diğer Türk yazı dili olan Azerbaycan Türkçesi sahası ile sınırdaştır. Doğu sınırının kuzeyinde Karadeniz’in doğu kıyılarında ise Kafkaslar’ın batı sahası, Türkiye Türkçesi coğrafyasının kuzeydoğu sınırlarını oluşturur. Burada sayılan bu coğrafya sahasının bazı kısımlarıyla ilgili (özellikle doğu sınırları) ayrıntılı çalışma henüz olmadığı için, coğrafi sınırlar daha genel bir şekilde belirtilmiştir.^[5]

Türkiye Türkçesi coğrafyasındaki üç temel bölge yön sırasıyla Rumeli, Anadolu ve Kıbrıs’tır. Sözü edilen üç saha, toplu olarak pek belirtilmese de, haklarında yapılan dil çalışmalarından görüldüğü gibi, Türkiye Türkçesi sahası içinde incelenmiştir; ilgili üç bölgeyi bu saha dışına alan bir çalışmaya rastlanmamıştır. Ege Adaları ayrı bir ağız bölgesi midir yoksa Rumeli ve Anadolu ağız bölgelerinden birisinin içinde midir? Bu konu Türk diyalektoloji çalışmalarında kapalı kaldığı için şimdilik kaydıyla bu bölge bir alt grup olarak kabul edilmiştir.^[5]

Rumeli, Ege Adaları, Anadolu, Kıbrıs, Suriye ve Irak coğrafyası içinde çeşitli ülkeler yer alır ve bu ülkelerin ya tamamı ya da ciddi bir kısmı Türkiye Türkçesinin coğrafyası içindedir. Söz konusu coğrafyadaki ülkeler şunlardır:

• Bosna-Hersek
• Karadağ
• Arnavutluk
• Sırbistan
• Kosova
• Makedonya
• Yunanistan
• Bulgaristan
• Romanya
• Türkiye
• Kuzey Kıbrıs
• Kıbrıs Cumhuriyeti
• Suriye
• Irak

Dil bölgeleri

Batıdan doğuya doğru Türkiye Türkçesi coğrafyasında yazı dili olarak bu dil standart kullanımdadır. Bunun yanında, konuşma dili bakımından bu sahada birçok ağız bölgesi bulunur. Yukarıda anlatılanlar ışığında Türkiye Türkçesi coğrafyasının ana ağız bölgeleri (batıdan doğuya doğru) şu şekilde belirtilebilir:

• Rumeli
• Anadolu
• Kıbrıs
• Suriye
• Irak

Yeni göçlerle oluşan coğrafya

Yakın tarihte, başta Türkiye olmak üzere, eski Osmanlı İmparatorluğu sahasından dünyanın bazı ülkelerine çeşitli göçler yapılmıştır. Bu göçler özellikle gelişmiş ülkelere doğru ekonomik kalkınma, siyasi göç, beyin göçü vb. sebeplerle olmuştur. Söz konusu göçlerle beraber taşınan Türkiye Türkçesi konuşurları, gittikleri yerlere ana dilleri olan Türkiye Türkçesini de taşımışlardır.

Bugün dünyada, yukarıda belirtilen asli coğrafya dışında, Avusturya, Almanya, İsviçre, Fransa, Belçika, Hollanda, Büyük Britanya, İsveç, ABD, Kanada, Avustralya gibi ülkelerde çeşitli nüfus oranlarıyla (bazılarında milyonlarca, bazılarında on binler) Türkiye Türkçesi konuşulmaktadır.

Nüfus

Dillerin nüfus sıralaması ana dili (birinci dil), ikinci dil, yabancı dil konuşurları gibi birkaç ölçüt göz önüne alınarak yapılmaktadır. Ana dili, birinci dil, ikinci dil ve yabancı dil olarak konuşurlar bakımından İngilizcenin 2 milyara yaklaşan bir konuşuru olduğu kestiriminde bulunulmaktadır. Ana dili konuşurları bakımından yapılan sıralamada ise Çince, farklı lehçeleri olmasına karşın birinci dil olma özelliğine sahiptir. Birbirinden ses, biçim ve söz varlığı özellikleri bakımından ayrılan sekiz ayrı lehçesiyle Çincenin; pek çok lehçesiyle birlikte Hintçenin dördüncü dil kabul edilmesi karşısında Türk dili de yirmi yazı dili ve lehçesiyle, 200 milyonu aşkın konuşuruyla tek bir dil olarak kabul edildiğinde, 2005 yılı verilerine göre dünyada en fazla konuşuru bulunan diller arasında beşinci sırada yer alır:^[1]

1. Çince (Bütün lehçeleriyle birlikte)
2. İngilizce
3. İspanyolca
4. Hintçe (Bütün yazı dilleri ve lehçeleriyle birlikte)
5. Türk dili (Bütün yazı dilleri ve lehçeleriyle birlikte)
6. Arapça (Bütün lehçeleriyle birlikte)
7. Portekizce
8. Bengalce
9. Rusça
10. Japonca
11. Almanca
12. Fransızca

Asli coğrafyası ve yeni göçlerle oluşan coğrafyasının tamamında Türkiye Türkçesi, ana dili olarak 78.943.349 kişilik konuşur nüfusuna sahiptir.^[1] Ülke bazlı nüfus verilerinin toplanmasıyla ortaya çıkan bu rakam, başka bazı çalışmalarda yakın şekilde, 72,4 milyon, 73 milyon, 75 milyon gibi nüfus rakamlarıyla belirtilmiştir.^[6][7][8] Bu Türk yazı dilinin en büyük konuşuru olan ülke Türkiye’deki ana dili konuşurlarını düşününce (bir de Türkiye dışındaki konuşur nüfusu eklenecek), yukarıdaki rakamların doğru nüfus oranı civarında olduğu varsayılabilir. Ancak, bütün nüfus verilerine rağmen, Türkiye’deki ana dili konuşuru rakamının altında bile kalan bir rakamı (50 milyon dolayı) gösteren kaynaklar da vardır.^[9] Ana dili veya birinci dil olarak mevcut olan nüfusun yanında, Türkiye Türkçesini ikinci dil, yabancı dil olarak (L2) konuştuğu belirtilen 17,8 milyon civarı bir nüfus vardır.^[6] Bu nüfusla beraber L1+L2 toplam konuşur sayısı 96,8 milyon (96,743,349) dolayındadır.

Avrupa ve Asya topraklarındaki ülkelerde birçok konuşura sahiptir. Bu dil, ana dili olarak coğrafyanın çeşitli kesimlerinde yaşayan Türkler tarafından konuşulur. Tarihten bugüne dek yaşadıkları ülke veya bölgelere göre bu dili konuşan Türkler, Karadağ Türkleri, Kosova Türkleri, Makedonya Türkleri, Yunanistan Türkleri, Bulgaristan Türkleri, Romanya Türkleri, Türkiye Türkleri, Kıbrıs Türkleri, Ahıska Türkleri, Suriye Türkleri, Irak Türkleri şeklinde belirtilebilir.

Ana dili olarak bu dili konuşanların yanında Türkiye Türkçesini çeşitli sebeplerle tarihten beri konuşan halklar da vardır. Bu dilin mevcut coğrafyası içinde Boşnaklar, Sırplar, Arnavutlar, Makedonlar, Yunanlar, Bulgarlar, Rumenler, Çingeneler, Çerkesler, Kürtler, Zazalar, Araplar, Ermeniler Türkiye Türkçesini çeşitli düzey ve şekillerde kullanan halklardırlar.

Ülkeler

Ana dili olarak bu dili konuşan nüfus, dünyadaki dağılımı itibarıyla Avrupa, Asya, Avustralya ve Amerika kıtalarındaki bazı ülkelerde yaşar:^[10]

Ülke	Yer aldığı kıta(lar)	Açıklama
Almanya	Avrupa	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir.
Amerika Birleşik Devletleri	Amerika	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir.
Arnavutluk	Avrupa	Asli coğrafyada yer alan ülkelerden biridir.
Avustralya	Avustralya	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir.
Avusturya	Avrupa	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir.
Azerbaycan	Avrupa-Asya	Türkiye Türkçesi dışında, başka Türk lehçesi veya lehçeleri de konuşulur.
Belçika	Avrupa	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir.
Birleşik Arap Emirlikleri	Asya	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir.
Bosna-Hersek	Avrupa	Asli coğrafyada yer alan ülkelerden biridir.
Bulgaristan	Avrupa	Asli coğrafyada yer alan ülkelerden biridir.
Büyük Britanya	Avrupa	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir.
Danimarka	Avrupa	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir.
El Salvador	Amerika	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir.
Finlandiya	Avrupa	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir.
Fransa	Avrupa	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir.
Gürcistan	Asya	Türkiye Türkçesi dışında, başka Türk lehçesi veya lehçeleri de konuşulur.
Hollanda	Avrupa	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir.
Honduras	Amerika	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir.
Irak	Asya	Asli coğrafyada yer alan ülkelerden biridir. Resmî dildir (Bölgesel).
İran	Asya	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir. Türkiye Türkçesi dışında, başka Türk lehçesi veya lehçeleri de konuşulur.
İsrail	Asya	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir.
İsveç	Avrupa	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir.
İsviçre	Avrupa	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir.
Kanada	Amerika	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir.
Karadağ	Avrupa	Asli coğrafyada yer alan ülkelerden biridir.
Kazakistan	Avrupa-Asya	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir. Türkiye Türkçesi dışında, başka Türk lehçesi veya lehçeleri de konuşulur.
Kıbrıs Cumhuriyeti	Asya	Asli coğrafyada yer alan ülkelerden biridir. Resmî dildir. Ancak, uygulanması tam değildir.
Kırgızistan	Asya	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir. Türkiye Türkçesi dışında, başka Türk lehçesi veya lehçeleri de konuşulur.
Kosova	Avrupa	Asli coğrafyada yer alan ülkelerden biridir. Resmî dildir (Bölgesel).
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti	Asya	Asli coğrafyada yer alan ülkelerden biridir. Resmî dildir.
Makedonya	Avrupa	Asli coğrafyada yer alan ülkelerden biridir. Resmî dildir (Bölgesel).
Özbekistan	Asya	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir. Türkiye Türkçesi dışında, başka Türk lehçesi veya lehçeleri de konuşulur.
Romanya	Avrupa	Asli coğrafyada yer alan ülkelerden biridir. Türkiye Türkçesi dışında, başka Türk lehçesi veya lehçeleri de konuşulur. Resmî dildir (Azınlık dili).
Rusya Federasyonu	Avrupa-Asya	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir. Türkiye Türkçesi dışında, başka Türk lehçesi veya lehçeleri de konuşulur.
Sırbistan	Avrupa	Asli coğrafyada yer alan ülkelerden biridir.
Suriye	Asya	Asli coğrafyada yer alan ülkelerden biridir.
Tacikistan	Asya	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir. Türkiye Türkçesi dışında, başka Türk lehçesi veya lehçeleri de konuşulur.
Türkiye	Avrupa-Asya	Asli coğrafyada yer alan ülkelerden biridir. Resmî dildir.
Ukrayna	Avrupa	XX. yüzyılda ekonomik, siyasi göçlerle konuşurların yerleştiği bir ülkedir. Türkiye Türkçesi dışında, başka Türk lehçesi veya lehçeleri de konuşulur.
Yunanistan	Avrupa	Asli coğrafyada yer alan ülkelerden biridir.
		Ana dili olarak konuşur nüfusu: 78.943.349[10]

Ayrıca bakınız

• Türkiye Türkçesi
• Türkiye Türkçesi ağızları

Kaynakça

1. Şükrü Halûk Akalın, “Türk Dünyasında Dil”, Yeni Türkiye, Temmuz-Ağustos 2013, Yıl 9, Sayı 53-54, Ankara, s. 370, 375-376.
2. Ön Söz, sayfa VII–VIII. // Prof. Dr. Muharrem Ergin. Azeri Türkçesi. İstanbul Üniversitesi Edebiyyat Fakültesi Yayınları No 1633. İstanbul: Edebiyyat Fakültesi Basımevi, 1971, XII+255 sayfa.

   “	Azeri sahası dil coğrafyası bakımından doğu Anadolu, güney Kafkasya ve Kafkas Azerbaycanı, İran Azerbaycanı, Kerkük ve İrak-Suriye Türkleri bölgelerini içine alır. Osmanlı sahası ise orta ve batı Anadolu, güney Kırım, Balkanlar, adalar ve Kıbrıs esas olmak üzere, Azeri sahasının batısında kalan, Osmanlıların yayılmış olduğu ve Osmanlıcanın kullanıldığı bütün bölgeleri içine alır.	”

3. İrak Türkmen Türkçesi, sayfa 329. // İrak Türkmen Türkçesi. Ataturk Kültür, Dil ve Tarih Yuksek Kurumu, Türk Dil Kurumu yayınları: 664. Hazırlayan: Prof. Dr. Hidayet Kemal Bayatlı; İnceleyenler: Prof. Dr. Kemal Eraslan, Prof. Dr. Hamza Zulfikar. Ankara: Bizim Büro Basımevi, 1996, XX+410 sayfa. ISBN 9789751608338

   “	Irak Türkmenlerinin konuştukları ağız, Türkçenin Azeri ağzı (Doğu Oğuzca) sahası içine girmektedir. Azeri sahası dil coğrafyası bakımından: Doğu Anadolu, Güney Kafkasya, Kafkas Azerbaycan'ı, İran Azerbaycan'ı, Kerkük (lrak) ve Suriye Türkleri bölgelerini kapsar.	”

4. Birinci Bölüm: 1. İrak Türkmenlerin Ağız Özellikleri. — 1.1. Türkmen Lehçesi, sayfa 12. // Irak Türkmen Atasözleri Üzerine Bir Inceleme. T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Yüksek Lisan Tezi. Tezi Yöneten: Prof. Dr. Mustafa Özkan. Tezi Hazırlayan: Rasheed Ali Hassan. İstanbul — 2006, 330 sayfa.

   “	Irak Türkmenlerinin konuştukları ağız, Türkçenin Azeri ağzı (Doğu Oğuzca) sahası içine girmektedir. Azeri sahası dil coğrafyası bakımından: Doğu Anadolu, Güney Kafkasya, Kafkas Azerbaycan'ı, İran Azerbaycan'ı, Kerkük (lrak) ve Suriye Türkleri bölgelerini kapsar.	”

5. Alpay İgci, “Konuşulan Dil Türkiye Türkçesinin Sahası”, Ufuk Dergisi, S: 21, Ocak-Mart 2013, Üsküp, s. 6-8.
6. The 100 most spoken languages on the world World’s Observatory (İngilizce)
7. turkiska Nationalencyklopedin Şablon:Se icon
8. The 30 Most Spoken Languages of the World KryssTal (İngilizce)
9. Table 3. Languages with at least 50 million first-language speakers Ethnologue (İngilizce)
10. Şükrü Halûk Akalın, “Türk Dünyasında Dil”, Yeni Türkiye, Temmuz-Ağustos 2013, Yıl 9, Sayı 53-54, Ankara, s. 378.