Tlingitler

Tlingitler
Toplam nüfus
11.000[1]
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Amerika Birleşik Devletleri Alaska 10.000[1]
Kanada Kanada 1.000[1]
Diller
Tlingitçe, İngilizce
Din
Hıristiyanlık (Rus Ortodoks Kilisesi), Animizm / Şamanizm
İlgili etnik gruplar
Eyaklar, Kuzey Atabaskları, Haydalar

Tlingitler (Tlingitçe Lingít, Łingít ; İngilizce: Tlingit, Tlinkit, Rusça тлинкиты tlinkitı, тлингиты tlingitı, колоши koloşi), Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin güneydoğusunda Alexander Takımadaları'nda ve Kanada'nın Britanya Kolumbiyası eyaletinin kuzeybatısı ile Yukon eyaletinin güneyinde ılıman yağmur ormanlarında karmaşık avcı ve toplayıcı kültür geliştiren, Pasifik Kuzeybatısı Kızılderilileri (Kıyı Tlingitleri) ya da Subarktik Kızılderilileri (İç Tlingitleri) kültür grubundan, anasoylu[2], önceleri animist ya da şamanist iken sonradan Hristiyan olan, Na-Dene halkları dil gubundan Kızılderili halkı. En yakın akrabaları dilce Na-Dene dillerini oluşturan Eyaklar ile Atabasklardır. Alaska Yerli Dil Merkezine göre toplam sayıları 11.000 kişidir ve Alaska'daki 10.000 kişilik nüfustan 300 kadarı, Kanada'daki 1.000 kişilik nüfustan ise 75 tanesi anadillerini konuşabiliyor[1]. Tlingitlerle Avrupalıların ilk karşılaşması Rusya İmparatorluğuna bağlı Rus Alaskası (1733 – 1867) döneminde 1741 yılında Ruslarla olmuştur. Totem direği ile Çilkat dokuması sanatıyla öne çıkarlar.

Tlingitler kültürel açıdan 2 ana gruba ayrılır[3] ve her biri ayrı halklar olarak da addedilir[4]:

  1. Kıyı Tlingitleri ya da Deniz Tlingitleri veya Asıl Tlingitler (Tlingitçe Lingít ya da Eilʼká Ḵwáan < éilʼká ḵwáan «deniz sakinleri / saltwater people», İngilizce Coastal Tlingit, Maritime Tlingit, Tlingit proper) Pasifik Kuzeybatısı Kızılderilileri kültür grubundandır ve tipik yağmur ormanı geçimi sürdürürler. Çoğunlukla Alaska'da yaşarlar ve komşularını etlilemişlerdir. Geleneksel olarak 3 alt gruba ayrılırlar: Gulf Coast, Northern, Southern Coastal Tlingit. Kıyı Tlingitleri kültürel açıdan komşu halkları da etkilemiştir: Tlingitleşmiş Eyaklar (Tlingitized Eyak) ile Tlingitleşmiş Güney Tuçonları (Tlingitized Southern Tutchone).
  2. İç Tlingitleri ya da Kara Tlingitleri (Tlingitçe Łingít ya da Daḵká Ḵwáan < daaḵ-ká ḵwáan «iç sakinleri / inland-people», İngilizce Inland Tlingit, Interior Tlingit) Subarktik Kızılderilileri kültür grubundandır ve Atabasklar gibi tayga geçimi sürdürürler. Kanada'da yaşarlar ve komşularından etkilenmişlerdir.

Köken bilimi

Tlingit, Tlinkit adı kendilerine verdikleri Lingít,[5] (Tetlin lehçesinde: Łingít) adına dayanır ve «people of the tides»[6] anlamındadır. Sibirya'daki Türk halklarından olan Telengitlerin adına benzese de her ikisini birbirine karıştırmamak gerekir.

Koloş < Kolosh adı Rusların verdiği Колоши (Koloşi) adından gelir ve bu da Supikçe kulut'ruaq («labret») sözüne dayanır. Tlingitlere Supikler Swaciit derler. Koloş adı Almancada Koulischen biçiminde 1796 tarihli haritada geçer[7].

Kabileleri

Tlingit kabileleri (Ḵwáan):

Ḵwáan IPA İngilizce çevirisi Yerleşimleri İngilizcedeki eski adları
G̱alyáx̱ Ḵwáan qaɬjáχ qʰʷáːn Salmon Stream Tribe Yakataga-Controller Bay area Kaliakh
Xunaa Ḵwáan (a.k.a. Ḵáawu) xunaː qʰʷáːn Tribe or People from the Direction of the North Wind Hoonah Hoonah people
S'awdáan Ḵwáan sʼawdáːn qʰʷáːn Dungeness Crab Town Tribe Sumdum Sumdum
Tʼaḵjik.aan Ḵwáan tʼaqtʃikʔaːn qʰʷáːn Coast Town Tribe northern Prince of Wales Island Tuxekan
Laax̱aayík Ḵwáan ɬaːχaːjík qʰʷáːn Inside the Glacier People Yakutat area Yakutat
Tʼaaḵu Ḵwáan tʼaːqʰu qʰʷáːn Geese Flood Upriver Tribe Taku Taku Tlingit, Taku people
Xutsnoowú (a.k.a. Xudzidaa) Ḵwáan xutsnuːwú qʰʷáːn Brown Bear Fort a.k.a. Burnt Wood Tribe Angoon Hootchenoo people, Hoochenoo, Kootznahoo
Hinyaa Ḵwáan hinjaː qʰʷáːn Tribe From Across The Water Klawock Henya
G̱unaax̱oo Ḵwáan qunaːχuː qʰʷáːn Among The Athabascans Tribe Dry Bay Gunahoo people, Dry Bay people
Deisleen Ḵwáan tesɬiːn qʰʷáːn Big Sinew Tribe Teslin Teslin Tlingit, Teslin people, Inland Tlinkit
Shee Tʼiká (a.k.a. Sheetʼká) Ḵwáan ʃiː tʼikʰá qʰʷáːn Outside Edge of a Branch Tribe Sitka Sitka, Shee Atika
Shtaxʼhéen Ḵwáan ʃtaxʼhíːn qʰʷáːn Bitter Water Tribe Wrangell Stikine people, Stikine Tlingit
Jilḵáat Ḵwáan tʃiɬqʰáːt qʰʷáːn Chilkat Tribe Klukwan Chilkat people
Áa Tlein Ḵwáan ʔáː tɬʰeːn qʰʷáːn Big Lake Tribe Atlin Taku River Tlingit, Inland Tlinkit
Ḵéex̱ʼ Kwáan qʰíːχʼ qʰʷáːn The Opening of the Day (Dawn) Tribe a.k.a. The Town That Never Sleeps Kake Kake people
Taantʼa Ḵwáan tʰaːntʼa qʰʷáːn Sea Lion Tribe Fort Tongass (önce) & Ketchikan (şimdi) Tongass people
Jilḵoot Ḵwáan tʃiɬqʰuːt qʰʷáːn Chilkoot Tribe Haines Chilkoot people
Áakʼw Ḵwáan ʔáːkʼʷ qʰʷáːn Small Lake Tribe Auke Bay Auke people
Kooyu Ḵwáan kʰuːju qʰʷáːn Stomach Tribe Kuiu Island Kuiu people
Saanyaa Ḵwáan saːnjaː qʰʷáːn Southward Tribe Cape Fox Village (önce) & Saxman (şimdi) Saanya Kwaan, owns Saxman Corporation, which owns Cape Fox Corporation

Dil ve Eğitim

Hem Kıyı Tlingitleri (Büyük Kuzey Tlingitçesi, Uzak Kuzey Tlingitçesi ve Güney Tlingitçesi) hem de İç Tlingitleri (İç Tlingitçesi) aynı dilin farklı lehçelerini konuşurlar. 2012 rakamlarına göre Tlingitçeyi akıcı biçimde konuşanların sayısı 200 kişidir ve bu sayıya yarım bilenler ya da sonradan öğrenen dilciler dahil değildir[8].

Şirketleşme

Rus Amerikası döneminde ABD'nin Ruslarla birlikte idare ettiği Alaska'yı 1867 yılında Rus İmparatorluğundan satın almasından bu yana 100 yıldır çözülemeyen yerlilerinin (Alaska Eskimoları ve Alaska Kızılderililerinin) toprak taleplerini çözmek üzere ABD Kongresinde 18 Aralık 1971 tarihinde başkan Richard Nixon tarafından imzalanarak yürülüğe giren ve ABD tarihinin en büyük toprak talebini karşılayan yasa olan Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA) gereği kurulan Alaska Yerli Bölge Şirketlerinden Tinglit-Haida Central Council hükûmetinin ortak işletmesindeki Sealaska Corporation yerli bölge şirketi Haydalar ile Tlingitlere ait olup buna bağlı 12 köy şirketinden 2 tanesi (Haida Corporation ile Kavilco Inc.) hariç hepsi Tlingitlerindir. Köy şirketleri topraklarının yüzey hakkına sahiptir, fakat bölge şirketleri hem köy şirketlerinin hakkına hem de toprakların yeraltı hakkına sahiptir.

Yerli Köy Şirketi Yerleşim Yerli Bölge Şirketi
Cape Fox Corporation Saxman Sealaska Corporation
Ganawas Corporation Knight Island Sealaska Corporation
Huna Totem Corporation Hoonah Sealaska Corporation
Kake Tribal Corporation Kake Sealaska Corporation
Klawaock Heenya Corporation Klawock Sealaska Corporation
Klukwan, Inc. Klukwan Sealaska Corporation
Kootznoowoo Inc. Angoon Sealaska Corporation
Shaan-Seet Inc. Craig Sealaska Corporation
Shee Atiká, Inc. Sitka Sealaska Corporation
Yak-tat Kwaan Inc. Yakutat Sealaska Corporation

Sanat

Tlingit ahşap oyma sanatçısı ve heykeltıraş Tommy Joseph, Sitka, Alaska[9]

Hem Alaska yerli sanatı hem de Pasifik Kuzeybatısı sanatı içerisinde ela alınan Tlingitlerde sanat çalışmaları daha çok fonksiyoneldir. Deriden giyim kuşam ürünleri ile ağaçtan oyma kano ve özellikle de totem direği en çok tanınan ve örnekleri dünyanın değişik müzelerinde görülen sanat eserleridir. Geleneksel yontma aracı olarak denizkabuğu, taş ve kemikten yapılan bıçak, yontu malzemesi olarak da yabani koyun ve keçi kemikleri de kullanılsa da daha çok ağaç tercih edilir. Kano ve totemlerde kullanılan ağaç olarak yöredeki mazı (Thuja) türleri olan Batı mazısı ve boylu mazı tercih edilir. Ahşaba yemek tadını geçirmediği için kap kacak daha çok kızılağaçtan yapılır[10]. Geleneksel Tlingit kültürü sözlü tarihe dayandığından totemler genellikle bir hikâye anlatımını tasvir eder[11]. Bir Tlingit kabilesi (ḵwáan) olan Çilkatlar (Jilḵáat Ḵwáan) tarafından geliştirilen ve sonra da diğer Tlingitlere ve Hayda ile Çimşiyanlara da geçen Çilkat dokuması adı verilen dokuma örnekleri Alaska yerli sanatının en çok tanınan örneklerindendir.

Ayrıca bakınız

Dipnotlar

  1. 1 2 3 4 Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics
  2. ↑ Pritzker, 210
  3. ↑ James A. Crippen (2010), Lingít Yoo X̱ʼatángi / A Grammar of the Tlingit Language
  4. ↑ Map of B.C. First Nations
  5. ↑ "Lingít Yoo X'atángi: The Tlingit Language." Sealaska Heritage Institute. (retrieved 3 December 2009)
  6. ↑ Pritzker, 208
  7. ↑ Shelikhov, Gregorii Ivanovich and Richard A. Pierce. A Voyage to America 1783–1786. Kingston: Limestone Press, 1981.
  8. ↑ James A. Crippen (2012), Tlingitology Seminar Lecture Notes, 1–11 May, 29 June 2012 (Situation: circa 200 fluent speakers (excluding semi-speakers, learners, etc.))
  9. ↑ "Tommy Joseph." Alaska Native Artists. (retrieved 27 December 2009
  10. ↑ "More About the Tlingit Native American Art". 6 October 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.denaliincorporated.com/Pages/tart.htm. Erişim tarihi: September 27, 2008.
  11. ↑ Corser, H.P. (unknown). Totem Lore of the Alaska Indians. Unknown.

Kaynakça

Dış bağlantılar

This article is issued from Vikipedi - version of the 7/17/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.