Na-Dene dilleri

Na-Dene dilleri
Coğrafi dağılım:	Kuzey Amerika
Sınıflandırma:	Denesey
Alt bölümler:	Tlingitçe Eyak-Atabask

Na-Dene dilleri, Kuzey Amerika'da Na-Dene Kızılderilileri tarafından, ABD (Alaska, Vaşington, Oregon, Kaliforniya, Utah, Kolorado, Arizona, New Mexico, Oklahoma, Teksas) , Kanada (Yukon, Kuzeybatı Toprakları, Nunavut, Britanya Kolombiyası, Alberta, Saskatchewan, Manitoba) ve ufak bir kısmı da Meksika’da konuşulan diller ailesidir.

Asya kökenli olduğu 2008 yılında Edward Vajda başta olmak üzere uzmanlarınca teyid edilen tek Kızılderili dilleri budur. Daha önce bu grupta yer alan Haydaca, şimdi grup dışında izole bir dil olarak sınıflandırılmaktadır. Kalan diller (Tlingitçe, Eyakça, Atabask dilleri) Sibirya'daki Yenisey dilleri ile birlikte Denesey (Dene-Yenisey) adı altında yeni bir grup oluşturur. Türkiye'de en çok tanınan ve Kızılderili dendiğinde ilk akla gelen Apaçilerin dili bu gruptandır. Na-Dene adının kaynağı halk anlamına gelen Tlingitçe na ile Atabask dillerindeki dene sözleridir.

Sınıflandırma

Na-Dene dilleri [İngilizce Na-Dene languages, Athabaskan-Eyak-Tlingit; Rusça Языки на-дене, атабаскско-эякско-тлинкитские языки]

• Tlingitçe [kendilerince Lingít Yoo X̲'atángi; İngilizce Tlingit; Rusça тлингитский, тлинкитский, колошский]. ABD (Alaska: Yakutat'tan Dixon Entrance'a kadar) ve Kanada'da (Britanya Kolombiyası, Yukon) konuşulur. Bu dildeki Rusça alıntılar, Alaska'nın Rus döneminden kalmadır.
  • Kuzey Tlingitçesi [İngilizce Northern Tlingit]
    • Büyük Kuzey Tlingitçesi [İngilizce Greater Northern Tlingit, Northern Tlingit (sensu stricto)]
    • Uzak Kuzey Tlingitçesi [İngilizce Far Northern Tlingit, Gulf Coast Tlingit]. Haines, Yakutat ve Hoona yörelerinde konuşulur.
    • İçbölge Tlingitçesi [İngilizce Interior Tlingit, Inland Tlingit]. Kanada'da (Britanya Kolombiyası ile Yukon) konuşulur. Dakh-Ka Tlingit Nation adı altında konfederatif kabile birliği oluştururlar.
      • Atlin Tlingitleri [kendilerince Áa Tlein Kwáan, Tʼaaḵu Ḵwáan]. Britanya Kolombiyası bölgesindeki Atlin gölü civarında yaşarlar. Günümüzde Taku River Tlingit First Nation adı altında idari birlik oluştururlar.
      • Teslin Tlingitleri [kendilerince Deisleen Kwáan]. Yukon bölgesindeki Teslin gölü civarında yaşarlar. Günümüzde Teslin Tlingit Council adı altında idari birlik oluştururlar.
      • Carcross Tlingitleri. Yukon bölgesindeki Carcross yöresinde Tagiş Atabaskları ile birlikte Carcross/Tagish First Nation adı altında idari birlik oluştururlar.
  • Güney Tlingitçesi [İngilizce Southern Tlingit]
    • Asıl Güney Tlingitçesi [İngilizce Transitional Southern Tlingit]. Kake (Khéixh' ), Wrangell (Khaachxhana.áak'w) ve Petersburg (Gántiyaakw Séedi) yörelerinde konuşulur.
    • Sanya-Henya Tlingitçesi [İngilizce Sanya-Henya Tlingit, Sanya-Henya Southern Tlingit]. Ketchikan'dan Klawock'a kadar olan bölgede konuşulur.
    • Tongass Tlingitçesi [İngilizce Tongass Tlingit]. Cape Fox yöresinde konuşulur. Yok olmak üzeredir. Bir iki konuşanı kalmıştır.
• Eyak-Atabask dilleri [İngilizce Athabaskan-Eyak languages; Rusça атабаскско-эякские языки]
  • Eyakça [kendilerince I·ya·q; İngilizce Eyak; Rusça эякский]. Alaska'nın Pasifik kıyılarında Eskimo dillerinden Batı Supikçesi (Chugach Alutiiq) ile Tlingit dil sahası arasında kalan bölgede konuşulmuş ve son konuşanı Marie Smith Jones'un 21 Ocak 2008'de ölmesiyle de yok olmuştur.
  • Atabask dilleri [İngilizce Athabaskan, Athabascan, Athapaskan, Athapascan languages; Rusça атапаскские или атабаскские языки]. Dene dilleri olarak da bilinir.
    • Kuzey Atabask dilleri [İngilizce Northern Athabaskan; Rusça северные атабаскские языки]
      • Güney Alaska Atabask dilleri [İngilizce Southern Alaskan subgroup, Tanaina-Ahtna]
        • Ahtnaca [kendilerince Atnahwt’aene; İngilizce Ahtna, Ahtena, Atna, Copper River]. Alaska'da konuşulur. Bu dildeki Rusça alıntılar, Alaska'nın Rus döneminden kalmadır.
          • Aşağı Ahtnaca [kendilerince Atnahwt’aene; İngilizce Lower Ahtna]. Chitina ve kısmen Copper Center yöresinde Chitina/Taral band ile Tonsina/Klutina band kabilelerince konuşulur.
          • Merkezî Ahtnaca [kendilerince Atnahwt’aene; İngilizce Central Ahtna, Middle Ahtna]. Copper Center, Tazlina, Glennallen, Gulkona ve Gakona yörelerinde Gulkona/Gakona band kabilesince konuşulur.
          • Batı Ahtnacası [kendilerince Tsaay Hwt’aene; İngilizce Western Ahtna]. Cantwell yöresinde Tyone/Mendeltna band ile Cantwell/Denali band kabilelerince konuşulur.
          • Yukarı Ahtnaca [kendilerince Tatl’ahwt’aene; İngilizce Upper Ahtna]. Mentasta yöresinde Sanford River/Chistochina band, Slana/Batzulnetas band ile Mentasta band kabilelerince konuşulur.
        • Denağinaca [kendilerince Dena’ina Qenaga; İngilizce Dena’ina, Tanaina]. Alaska'da konuşulur. Bu dildeki Rusça alıntılar, Alaska'nın Rus döneminden kalmadır. Ruslaşmanın en yoğun olduğu Kızılderililerdir.
          • Yukarı Denağinaca [İngilizce Upper Inlet dialect]. Eklutna, Knik, Susitna ve Tyonek yörelerinde konuşulur.
          • Aşağı Denağinaca [kendilerince Kahtnuht’ana Qenaga; İngilizce Outer Inlet dialect, Kenaitze]. Kenai, Kustatan ve Seldovia yörelerinde konuşulur.
          • İliamna Denağinacası [İngilizce Iliamna dialect]. Pedro Bay, Old Iliamna ve Lake Iliamna yörelerinde konuşulur.
          • İçbölge Denağinacası [İngilizce Inland dialect]. Nondalton ve Lime Village yörelerinde konuşulur.
      • Orta Alaska-Yukon Atabask dilleri [İngilizce Central Alaska–Yukon subgroup]
        • Değinak-Koyukon dilleri [İngilizce Koyukon-Ingalik or Ingalik-Koyukon]
          • Değinakça [kendilerince Deg Xinag (dil), Deg Hitʼan (halk); İngilizce Deg Xinag, Deg Hitʼan, Kaiyuhkhotana, Ingalik]. Alaska'da Yukon-Koyukuk Census Area bölgesinin Shageluk ile Anvik yörelerinde konuşulur. Eskiden Eskimo Yupik komşularının verdiği İngalik adıyla anılırlardı.
          • Koyukon-Holikaçuk dilleri [İngilizce Koyukon-Holikachuk]
            • Holikaçukça [kendilerince Doogh Hit'an (halk); İngilizce Holikachuk, Innoko]. Alaska'da Dishkaket yöresinde 180 kişilik nüfustan ancak 5 tanesi dili konuşabiliyor.
            • Koyukonca [kendilerince Denaakkʼe (dil), Tenʼa (halk); İngilizce Koyukon, Unakhotana]. Alaska'da Koyukuk ile Yukon ırmakları yakınlarında konuşulur.
              • Aşağı Koyukonca [İngilizce Lower Koyukon]. Kaltag ve Nulato yörelerinde konuşulur.
              • Merkezî Koyukonca [İngilizce Central Koyukon]. Koyukuk, Huslia, Hughes, Allakaket, Galena ve Ruby yörelerinde konuşulur.
              • Yukarı Koyukonca [İngilizce Upper Koyukon]. Rampart, Stevens Village ve Manley Hot Springs yörelerinde konuşulur.
        • Tanana-Tuçon dilleri [İngilizce Tanana-Tutchone]
          • Tanana-Kuskokvim dilleri [İngilizce Tanana-Upper Kuskokwim]
            • Kuskokvimce [kendilerince Dinakʼi; İngilizce Upper Kuskokwim, Kolchan, Goltsan, Tundra Kolosh, McGrath Ingalik].
            • Tanana dilleri [İngilizce Tanana]
              • Aşağı Tananaca [kendilerince Menhti Kenaga; İngilizce Lower Tanana, Tanana, Minto]. Alaska'da konuşulur.
                • Minto-Nenana şivesi [İngilizce Minto Flats-Nenana River dialect]
                • Chena şivesi [İngilizce Chena River dialect]
                • Salcha şivesi [İngilizce Salcha River dialect]
              • Tanakrosça [kendilerince Neeʼaanděg; İngilizce Tanacross]. Alaska'da konuşulur
                • Mansfield-Kechumstuk şivesi [İngilizce Mansfield-Kechumstuk dialect]. Konuşanı 32 kişidir.
                • Healy gölü şivesi [İngilizce Healy Lake dialect]. Konuşanı 3 kişidir.
              • Yukarı Tananaca [kendilerince Neeʼaaneegn; İngilizce Upper Tanana, Nabesna]. Alaska'da ve Kanada'nın Yukon bölgesinde konuşulur. Kanada'da White River First Nations adıyla idari birlik oluştururlar.
          • Tuçon dilleri [İngilizce Tutchone, Tuchone, Tutchonekutchin]. Kanada'da Yukon bölgesinde konuşulur.
            • Kuzey Tuçoncası [İngilizce Northern Tutchone]. Mayo, Pelly Crossing ve Carmacks yörelerinde konuşulur. Selkirk First Nation, Little Salmon Carmacks First Nation ve Na-Cho Ny’a'k Dun First Nation adlarıyla idari birlik oluştururlar.
            • Güney Tuçoncası [İngilizce Southern Tutchone]. Kwanlin Dun First Nation, Champagne Aishihik First Nation, Ta’an Kwach'an Council ve Kluane Tribal Council adlarıyla idari birlik oluştururlar.
        • Han-Guçin dilleri [İngilizce Gwich’in-Hän]
          • Guçince [İngilizce Gwich’in, Kutchin]. Alaska ve Kanada'da Kuzeybatı Toprakları ile Yukon bölgelerinde konuşulur.
            • Neetsʼaii Gwich’in. Alaska'da Arctic Village yöresinde yaşarlar.
            • Dendu Gwich’in. Alaska'da Birch Creek yöresinde yaşarlar.
            • Draan’jik Gwich’in. Alaska'da Chalkyitinsk yöresinde yaşarlar.
            • Danzhit Hanlaik Gwich’in. Alaska'da Circle yöresinde yaşarlar.
            • Gwich’yaa Gwich’in. Alaska'da Fort Yukon yöresinde yaşarlar.
            • Vuntut Gwich’in. Kanada'da Yukon bölgesinin Old Crow yöresinde yaşarlar.
            • Teetl’it Gwich’in. Kanada'da Kuzeybatı Toprakları bölgesinin Fort McPherson yöresinde yaşarlar.
            • Gwich’ya Gwich’in. Kanada'da Kuzeybatı Toprakları bölgesinin Arctic red River yöresinde yaşarlar.
            • Edhiitat Gwich’in. Kanada'da Kuzeybatı Toprakları bölgesinin Aklavik yöresinde yaşarlar.
            • Nihtat Gwich’in. Kanada'da Kuzeybatı Toprakları bölgesinin İnuvik yöresinde yaşarlar.
          • Hanca [İngilizce Hän]
            • Alaska Hancası [kendilerince Hän Hwëch’in; İngilizce Eagle dialect]. Alaska'da Eagle yöresinde konuşulur.
            • Kanada Hancası [kendilerince Tr’ondëk Hwëch’in; İngilizce Dawson dialect, Mooseheide dialect]. Kanada'da Dawson yöresinde konuşulur.
      • Kuzeybatı Kanada Atabask dilleri [İngilizce Northwestern Canada subgroup]
        • Tahltan-Kaska dilleri [İngilizce Tahltan-Kaska, Tahltan-Tagish-Kaska, Central Cordillera]
          • Tagişçe [kendilerince Tāgish; İngilizce Tagish]. Konuşanı 2 kişidir. Tagişler, Yukon bölgesindeki Carcross yöresinde Tlingitler ile birlikte Carcross/Tagish First Nation adı altında idari birlik oluştururlar.
          • Tahltanca [İngilizce Tahltan, Nahanni]. Kanada'da Britanya Kolombiyası bölgesinde Telegraph Creek, Dease Lake ve İskut yörelerinde 35 kişi tarafından konuşulur.
          • Kaskaca [kendilerince Dene K’éh, Dene Zágé; İngilizce Kaska, Nahanni, Eastern Nahane]. Kanada'da Yukon bölgesinde Liard First Nation ve Ross River-Dena Council adları altında idari birlik oluştururlar.
            • Liard şivesi [İngilizce Liard dialect]
            • Pelly Banks şivesi [İngilizce Pelly Banks dialect]
            • Ross River şivesi [İngilizce Ross River dialect]
        • Daneza-Sekani dilleri [İngilizce Beaver-Sekani, Southeastern Cordillera]
          • Danezaca [kendilerince Dane-ẕaa Ẕáágé ᑕᓀᖚ; İngilizce Dunneza, Beaver]. Kanada'da Britanya kolombiyası bölgesinde konuşulur.
          • Sekanice [kendilerince Tsekʼehne; İngilizce Sekani]. Kanada'da Britanya kolombiyası bölgesinde konuşulur. Carrier Sekani Tribal Council adı altında idari birlik oluştururlar.
            • Sustut’enne
            • Saschojan
            • Tsay Keh Dene
            • McLeod Lake Dene
            • Kwada Hi (Fort Ware)
        • Slavey dilleri [İngilizce Slavey, Slave, Slavi, Slavey-Hare or Hare-Slavey, Mackenzian]. İngilizce adları köle (slave) kelimesinden çıkmışdır ve bu anlamı "bertaraf " etmek için y harfi eklenmiştir.
          • Denetaca ya da Güney Slaveycesi [kendilerince Dene Dháh (dil), ᑌᓀ ᒐ Dene Tha’ (halk); İngilizce South Slavey, Etchaottine]. Kanada'da Kuzeybatı Toprakları, Alberta ve Britanya Kolombiyası bölgelerinde konuşulur.
            • Bistcho şivesi [kendilerince Kegúnht’u; İngilizce Bistcho Lake dialect]
            • Assumption/Habay şivesi [kendilerince Xewónht’e; İngilizce Assumption/Habay dialect]
            • Fort Vermilion/Eleshe şivesi [kendilerince Xewónst’e; İngilizce Fort Vermilion/Eleshe dialect]
          • Satuca ya da Kuzey Slaveycesi [kendilerince Sahtúot'ı̨nę Yatı̨́ ᓴᑋᕲᖌᑎᑊᐠᓀᐠ ᔭᕱ; İngilizce North Slavey]. Kanada'da Kuzeybatı Toprakları bölgesinde konuşulur.
            • Kaşogotinece [kendilerince K’áshogot’ine ᑲᑊᗱᑯᑎᑊᓀ ; İngilizce Hare, Kawchodinne]. Ft. Goud Hope ve Colville Lake yörelerinde konuşulur.
            • Satugotinece [kendilerince Sahtúgot’ine ᓴᑋᕲᒼᑯᑎᑊᓀ ; İngilizce Bear Lake or Bearlake, Satudene]. Ft. Franklin yöresinde konuşulur.
            • Şigotinece [kendilerince Shihgot’ine ᗰᑋᑯᑎᑊᓀ ; İngilizce Mountain]. Ft. Norman ve Norman Wells (Tłegǫ́hłı̨) yörelerinde konuşulur.
        • Tlınçonca [kendilerince Tłı̨chǫ Yatiì; İngilizce Dogrib].Kanada'da Kuzeybatı toprakları bölgesinde konuşulur.
          • Asıl Tlınçonca [İngilizce Dogrib proper]. Rae (Behchoko), Detah, Rae Lakes (Gameti), Lac la Martre (Whati) ve Snare Lake (Wekweeti) yörelerinde konuşulur.
          • Sarıbıçak Tlınçoncası [İngilizce Yellowknife dialect]. Yellowknife (Ndilo, Dettah) yöresinde konuşulur.
        • Denesulinece [kendilerince Dëne Sųłiné; İngilizce Dene, Denesuline, Chipewyan]. Kanada'da Kuzeybatı Toprakları, Nunavut, Alberta ve Saskatchewan bölgelerinde konuşulur.
      • † Tsetsautça [kendilerince Wetaŀ; İngilizce Tsetsaut, Wetalh]. Alaska ve Britanya Kolombiyası bölgelerinde konuşulurdu.
      • Tsutinaca [kendilerince Tsuut’ina; İngilizce Sarcee, Sarsi]. Kanada'da Alberta bölgesinde konuşulur.
      • Merkezi Britanya Kolombiyası Atabask dilleri [İngilizce Central British Columbia, Carrier-Chilkotin)
        • Dakel dilleri ya da lehçeleri [İngilizce Babine-Witsuwit’en-Carrier, Dakelh (sensu lato)]. Kanada'da Britanya Kolombiyası bölgesinde konuşulur. Sekani Atabaskları ile birlikte Carrier Sekani Tribal Council idari birliğini oluştururlar.
          • Nadoten-Vetsuvetence [İngilizce Babine-Witsuwit’en, Northern Carrier]
            • Nadotence [kendilerince Nadot’en; İngilizce Babine]
              • Babine gölü şivesi [İngilizce Lake Babine]
              • Takla gölü şivesi [İngilizce Takla Lake]. Takla Lake First Nation kabilesi olarak Carrier Sekani Tribal Council idari birliğine bağlıdırlar.
            • Vetsuvetence [kendilerice Wets’uwet’en; İngilizce Witsuwit’en, Wetsuwet’en). Wets’uwet’en First Nation adı altında Carrier Sekani Tribal Council idari birliğine bağlıdırlar.
              • Moricetown
              • Hagwilget
              • Wetsuwet’en
              • Skin-Tayi
              • Nee-Tahl-Buhn
          • Dakelce ya da Asıl Dakel dilleri [kendilerince Dakelh, Yinka Déné, Yinka Whut’en; İngilizce Dakelh dialects or languages]
            • Dakelce [kendilerince Dakelhghuni; İngilizce Dakelh, Carrier, Central Carrier, Nak’albun/Dzinghubun dialect, Stuart/Trembleur dialect, Stuart-Trembleur Lake dialect]. Tl’azt’en Band, Nak’aẕdli Band ve Yekooche Band kabilelerince konuşulur.
            • Güney Dakelcesi [kendilerince Dakelhghunek; İngilizce Southern Carrier]
              • Neçako Dakelcesi [İngilizce Nechakoh dialect, Fraser/Nechako dialect]
                • Lheidli şivesi [İngilizce Lheidli dialect]. Lheidli T’enneh kabilesince konuşulur.
                • S̠aik’uẕ şivesi [İngilizce Saikuz or Stoney Creek dialect]. S̠aik’uẕ First Nation (ya da eski adıyla Stoney Creek Band) kabilesince konuşulur.
                • Nadleh şivesi [İngilizce Nadleh dialect]. Nadleh Whut’en Band kabilesince konuşulur.
                • Stelakoh şivesi [İngilizce Stelakoh dialect]. Stelakoh Band kabilesince konuşulur.
                • Tesetl’adak şivesi [İngilizce Tesetl’adak or Cheslatta dialect]. Cheslatta Band kabilesince konuşulur.
              • Blackwater Dakelcesi [İngilizce Blackwater dialect]
                • Lhtakoh şivesi [İngilizce Lhtakoh dialect]. Red Bluff Band kabilesince konuşulur.
                • Ndazko şivesi [İngilizce Ndazko or Nazko dialect]. Nazkoh Band kabilesince konuşulur.
                • Lhoosk’us şivesi [İngilizce Lhoosk’us or Kluskus dialect]. Kluskus Band kabilesince konuşulur.
                • Lhk’acho şivesi [İngilizce Lhk’acho or Ulkatcho dialect]. Ulkatcho Band kabilesince konuşulur.
        • Çilkotince [kendilerince Tsilhqoxt’in; İngilizce Tsilhqot’in, Chilkotin]. Kanada'da Britanya Kolombiyası bölgesinde konuşulur.
        • Nikolaca [kendilerince Stuwix, Similkameen, Stuichamukh; İngilizce Nicola]. Kanada'da Britanya Kolombiyası bölgesinde konuşulurdu. Şimdi ölü bir dildir.
    • Pasifik Atabask dilleri [İngilizce Pacific Coast Athabaskan; Rusça тихоокеанские прибрежные атабаскские языки]
      • Kwalhioqua-Tlatskanie [İngilizce Kwalhioqua-Clatskanie]. Kimileri Kuzey Atabask dillerinde sınıflandırır.
        • Kwalhioqua [İngilizce Kwalhioqua]. ABD'da Vaşington eyaletinde konuşulmuş.
          • Willapa
          • Suwal
        • Tlatskanie [İngilizce Clatskanie, Tlatskanie]. ABD'da Oregon eyaletinde konuşulmuş.
      • Oregon Atabask dilleri [İngilizce Oregon Athabaskan]
        • Umpqua
          • Upper Umpqua
          • Cow Creek
        • Coquille-Tolowa (Tolowa-Galice)
          • Tolowa-Chetco
            • Tolowa (Smith River)
            • Chetco
          • Tututni-Coquille
            • Tututni (Rogue River)
            • Coquille (Upper Coquille, Mishikhwutmetunee)
          • Galice-Applegate or Applegate-Galice
            • Dakubetede (Applegate)
            • Taltushtuntede (Galice)
          • Kwatami
      • Kaliforniya Atabask dilleri [İngilizce California Athabaskan]
        • Hupa-Chilula
          • Chilula-Whilkut
            • Chilula
            • Whilkut
          • Hupa-Tsnungxwe
            • Hupaca [kendilerince Na:tinixwe, Dining’xine:wh; İngilizce Hupa, Hoopa]. ABD'nin Kaliforniya eyaletinde konuşulur.
            • Tsnungxwe
        • Mattole-Wailaki
          • Mattole (Mattole-Bear River)
            • Mattole
            • Bear River (Nekanni)
          • Eel River dilleri
            • Kato (Cahto)
            • Lassik
            • Nongatl
            • Sinkyone
              • Northern Sinkyone (Lholankok Sinkyone)
              • Southern Sinkyone (Shelter Cove Sinkyone)
            • Wailaki
              • Eel Wailaki
              • North Fork Wailaki
              • Pitch Wailaki
    • Güney Atabask dilleri [İngilizce Southern Athabaskan, Apachean; Rusça южные атабаскские языки]. Apaçi dilleri olarak da bilinir.
      • Ova Apaçi dilleri [İngilizce Plains Apachean]
        • Ova Apaçicesi [kendilerince Náʼįįsha; İngilizce Plains Apache, Kiowa Apache, Oklahoma Apache]. Konuşanı bir iki kişi olup Oklahoma'da Na-Dene olmayan Kiowa'lar arasında yaşarlar.
      • Navaho-Apaçi dilleri [İngilizce Navajo-Apache, Southwestern Apachean]
        • Doğu Apaçi dilleri [İngilizce Eastern Apachean]
          • Hikarilaca [kendilerince Abáachi mizaa ; İngilizce Jicarilla, Jicarilla Apache]. New Mexico'nun kuzeyi ile Kolorado'nun güneyinde konuşulur.
            • Llanero
            • Hoyero
          • Lipanca [İngilizce Lipan, Lipan Apache]. New Mexico'nun doğusu ile Teksas'ın batısında konuşulur.
        • Batı Apaçi dilleri [İngilizce Western Apachean]
          • Meskalero-Çirikavaca [İngilizce Mescalero-Chiricahua]
            • Çirikavaca [İngilizce Chiricahua, Chiricahua Apache]. Arizona'nın güneyi ile New Mexico'nun güneybatısında konuşulur. Ünlü Apaçi kahramanı Geronimo'nun anadilidir.
              • Chiricahua
              • Mimbreño
              • Mogollon
            • Meskaleroca [İngilizce Mescalero, Mescalero Apache]. New Mexico'nun orta bölgelerinde konuşulur.
          • Batı Apaçicesi [kendilerince Ndee biyatiʼ / Nnee biyatiʼ ; İngilizce Western Apache, Coyotero]. Arizona'nın orta bölgelerinde konuşulur. Günümüzde Apaçi adı daha çok bu dili konuşanlar için kullanılmaktadır.
            • Cibecue
            • Kuzey Tontocası [İngilizce Northern Tonto]
            • Güney Tontocası [İngilizce Southern Tonto]
            • San Carlos
              • Tsézhiné (Arivaipa)
              • Pinal
              • Apache Peaks
              • San Carlos proper
            • White Mountain
          • Navahoca [kendilerince Diné bizaad; İngilizce Navajo, Navaho]. Arizona, New Mexico, Utah ve Kolorado eyaletlerinde konuşulur. Konuşanı en kalabalık Na-Dene dilidir.