Deizm

Deizm veya Yaradancılık, mantık ve doğal dünyaya dair gözlemlerin kaynağını oluşturduğu; dinsel bilgiye dolaysız biçimde sadece akıl yoluyla ulaşılabileceği ilkesini esas alan, bu sebeple vahiy ve esine dayalı tüm dinleri reddeden tek Tanrı inancıdır.^{[1][2][3][4][5]}

İnanışın tanımlanmasında kullanılan doğal din ya da doğal inanç kavramları, hiçbir aracı olmaksızın sadece akıl yoluyla kavranabilecek yalın bir Tanrı inancını belirtir.^[6] Bu inancı benimseyen kişiye Deist denir.^[7] Deizm kavramı ilk olarak 17. yüzyılda özellikle İngiltere’de kullanılmaya başlanmıştır.^[8] Deist kavramı yazılı olarak belki de ilk kez Piere Viret'in İnanç ve İncil Öğretisi Eğitimi (Instruction Chrétienne en la doctrine de la foi et de l'Évangile) adlı 1564 tarihli yapıtında kullanılmış olup; Pierre Bayle'nin Tarih ve Eleştiri Sözlüğü adlı yapıtında Piere Viret maddesinde ilgili bölüm yeniden basılmıştır.^[9] Terim Lâtince Tanrı anlamındaki Déus sözcüğünden türetilmiş ve özgür düşüncelilerin Tanrı inancını belirtmede kullanılmıştır.^[10]

Genel Bakış

Evreni yaratan, işleyişi için doğa kanunlarını koyan, ayrıca insanlığa ve evrene müdahalede bulunmayan; doğruları keşfetmeleri için insanlara akıl veren bir Tanrıya duyulan inanç deizmi ifade etmektedir.^[11] Deistler genellikle bu doğrultuda evreni Tanrı tarafından tasarlanan, hareketi başlatılan; dışarıdan müdahale olmadan doğa kanunlarına uygun şekilde işleyen bir bütünlük olarak görme eğilimindedir.^[12]

Kehanetlerin, mucizelerin, dinsel dogmaların, demagojilerin ve kaynağı ilahi ilan edilen dinlerin reddinden dolayı peygamberler, kutsal kitaplar, sevap, günâh, ibâdet, dua, vahiy, melek, cin, şeytan, cennet, cehennem, ahiret ve kader gibi kavramların bu inanışta yeri yoktur.^[13] Belirli bir öncüsü, merkezi bulunmaması sebebiyle deizmde ihtiyaç duyulan tek şey sağduyulu olmak ve her şeyi akıl süzgecinden geçirmektir.^[14]

Deizmin temel inançları dışında bazı deistler ölümden sonra yaşama veya reenkarnasyona inanabilir.^[15] Bununla birlikte deistlerin ruhun ölümsüzlüğüne dair inançları hayli çeşitlidir. Ruhların Tanrı tarafından ölümden önceki hayatlarındaki davranışlarına göre ödüllendirileceğine ya da cezalandırılacağına veya sadece ruhun ölümsüzlüğüne inanan, ruhun ölümsüzlüğü konusunda agnostik yaklaşım sergileyen ve ruhun ölümsüz olmadığını düşünen deistler vardır.^[16] Deist yazarlar Yüce Varlık, İlahi Saatçi, Evrenin Büyük Mimarı ve Doğanın Tanrısı gibi ifadeler kullanarak çeşitli şekillerde Tanrıya atıfta bulunmuştur.^[17]

Deizm, evrim teorisine karşı değildir. Deizme göre insan, Tanrı'nın oluşturduğu kurallar çerçevesinde, daha ilkel canlıların evrimleşmesi sonucu oluşmuş olabilir. Bir Yaratıcıya inanmak, o Yaratıcının, insanı aşama geçirmeksizin bir anda yarattığı fikrine inanmayı gerektirmez. Evrim teorisine karşı ortaya atılan akıllı tasarım görüşü deizmde bulunmak zorunda değildir.

Tarihçe

1687 yılında Prospero Intorcetta tarafından, "Yaşam ve Konfüçyüs eserleri".

Deist düşüncenin eski zamanlardan beri var olduğu düşünülmektedir. Deizm kelimesi ise; 17. yüzyılda özellikle İngiltere'de kullanılmaya başlanmıştır. Doğal dine inanış 17. yüzyılda Avrupa'da bir devrim olmuş; birçok kültür bu akıma destek vermiştir. Rönesans dönemindeki hümanist yaklaşım; Avrupa'nın Klasik Roma ve Antik Yunan dönemindeki düşünceleri çalışmaya itmiştir. Mitoloji üzerine yapılan araştırmalarda da; birçok dinin kendinden önceki dinlerden örnekler alarak hikayelerde karakterlerin isimlerini değiştirerek kullandığını ortaya çıkarmıştır. Bunun yanı sıra; eski dokümanların analiz edilmesi doğrultusunda ve bilimin de sunduğu olgularla tarihte ilk defa Hristiyan toplumlar tarafından İncil eleştirilmiştir. Yapılan araştırmalar doğrultusunda, dünya tarihinin Kitab-ı Mukaddes'te anlatıldığından çok daha farklı olduğu ortaya çıkmıştır. 16. ve 17. yüzyılda Avrupalıların Amerika, Asya ve Pasifik'i de keşfetmesinden sonra; aradaki farklılıklardan, dini Nuh'tan geliş inancının bozduğuna inanılmıştır. Bu konuda Herbert; De Religione Laici (1645) de şu sözleri yazmıştır: Birçok inanış ya da din, açıkça, birçok ülkede uzun süredir vardı ve kesinlikle kanun koyucuların bahsetmediği bir tane bile yoktu, Wayfarer'ın Avrupa'da bir tane bulması gibi, başka biri Afrika'da, Asya'da ve bambaşka bir tanesi de Hindistan'da... Bu doğrultuda, Hristiyanlığın birçok din arasındaki dinlerden biri olduğunun farkına varılmış ve hiçbir şeyin bir dinin diğerinden daha iyi ya da daha doğru olduğunu ispatlamayacağına inanılmıştır.

Bölgelere Göre

Avrupalı Deistler

Bu akım, 17. yüzyılın ilk yarısında İngiliz düşünür Edward Herbert ile başladı ve en yaygın olduğu ülke İngiltere'ydi. Cherbury’li Lord Herbert İngiliz deizminin babası olarak kabul edilmekteydi. Onun takipçisi Charles Blount , bir deist olduğunu açıkça beyan eden ilk düşünürdür ve ölümünden sonra yayınlanan Summary Account of Deist’s Religion adlı eseri deist fikirlerin yayılmasında hayli etkili olmuştur. Daha sonra John Toland, Christianity Not Mysterious ve Matthew Tindal Christianity as Old as the Creation adlı eserinde deist fikirleri açıklamış ve yaygınlaştırmıştır. O, bu eserinde doğal dinin Hıristiyanlıkla veya daha geniş bir ifade ile vahyedilmis dinle aynı doğruluk ve mükemmelliğe sahip olduğunu ve yine hem doğal din hem de vahyedilmiş dinin aynı amaca sahip olduğu ve dolayısıyla onların ahlâki kurallarının da aynı olması gerektiğini ifade eder.

Deizmin en ünlü temsilcilerinden olan John Toland, bir doğal din kültürünün taslağını çizerek Pentheistikan adlı eserinde bunu izah etmiştir. Ona göre, böyle bir kültürün rahibi bilim, kahramanları ise insanlık kültürünün tarihindeki büyük yetiştiriciler olacaktı. Shaftesbury, deizm anlayışı içerisinde yer alan bir düşünürdür. Ona göre din, insanın hayatının yücelmesidir. Tanrıyı biz evren gibi kendi mükemmel eseri içerisinde bulabiliriz; çünkü tabiat her yanı ile kendisine şekil vermiş olan büyük sanatçının izlerini taşır, Onun bu engin dünya görüşünün temeli “güzellik” idesine dayanır.^[18]

Fransız deistleri içindeki en önemli ve tanınmış sima olan Voltaire, Newton fiziği ve tabiat kanunu fikrini esas alan bir doğal din anlayışını savunmuştur. Evrensel çekim kanunundan hareketle Newton fiziğini yorumlayan Voltaire, Tanrı’nın sürekli yaratıcılığı inancı ile evrendeki tabiî süreklilik fikri çeliştiği için deizme ulaşmıştır.

Rousseau ise Voltaire’in akılcı ve katı deizmini romantik ve esnek bir anlayışla sürdürmüştür. Filozofa göre, insanda doğuştan mevcut olan iyilik ve adalet duygusu sonradan kötülüğe ve eşitsizliğe dönüşebilmekte, ancak insanın tabiatında var olan ışık ona yeniden yol gösterebilmektedir. Bu görüşler Hıristiyanlığın doğuştan günahkar insan anlayışına ve dolayısıyla İsa’nın kurtarıcılığı inancına aykırıdır; ayrıca kilisenin yol gösterici rolünün ve ruhani otoritesinin yerine akli aydınlanmayı koymaktadır.

Thomas Paine, 1784 yılında yayımladığı, Akıl Çağı adlı kitabında o meşhur sözünü söyler:"Dünya vatanım, tüm insanlar kardeşim ve iyilik yapmak dinimdir."

Rousseau ve Voltaire, deizm anlayışı içerisinde yer alan Fransız filozoflardır. Özellikle Voltaire, Tanrı düşüncesinden başka her şey saçmadır, ” Tanrı olmasaydı biz O'nu icat etmek zorunda kalacaktık, ama bütün tabiat O'nun varolduğunu bize haykırmaktadır. ” demiştir. Rousseau’ya göre de din, yüksek bir varlığın bizlere verdiği yüksek bir duygudan ibarettir.

Amerikan Deistler

18. yüzyıl sonuna değin deizm, İngiliz, Fransız ve Alman aydınları arasında egemen dinsel görüş durumuna gelmiş, sonraları Amerikalıların da dinsel görüşlerinin biçimlenmesinde önemli rol oynamıştır. Amerika’daki deist düşünürlerin arasında en önemlisi Thomas Paine'dir.^[19] Paine, Akıl Çağı adlı eserinin ilk bölümünde açık bir şekilde Hıristiyanlığa, özellikle de kurtuluş akidesi ve vahiy anlayışını eleştiriyor, Kitab-ı Mukaddes’teki vahiy, mucize, ahlak, enkarnasyon ve evren hakkındaki bilgileri açıkça eleştirerek reddediyor ve özellikle astronomi ilminin ortaya koyduğu evren telakkisiyle uyuşmazlığını göstererek diğer deistler gibi bilime verdiği önemi gösteriyordu. İkinci bölümde ise, doğal din anlayışını ortaya koyuyordu. Böylece Paine, birinci bölümde yıkmaya çalıştığı vahye dayalı Hıristiyanlık yerine ikinci bölümde aklı esas alan doğal din sistemini anlatmaya çalışıyordu.^[20] Kısaca Paine, Paul Blanshard’a göre Amerika tarihinde en ünlü özgür düşünür olup dinleri eleştirmiş ve hem Tanrıya hem de ölümsüzlüğe inanmıştır.

Dünya Deistler Birliği (World Union of Deists)’nin web sitesinde bu birliğe üye olmak isteyenlerden önce Paine’ın bu eserindeki öğretileri kabul etmelerini şart koşmaktadırlar.^[21]

Tanrı'nın Varlığına Dair Argümanlar

Deist yazarlara bakıldığında genellikle benzer sebeplerden dolayı yüce bir varlık sonucuna ulaştıkları gözlenmektedir. Bunlar sırasıyla aşağıda belirtilmiştir.

Kozmolojik Argüman: Bu argüman, ilk neden ve nedensellik kanıtıdır. Hiçbir şey, nedensiz olarak meydana gelmez. Her şeyin bir nedeni vardır; her bir neden, başka bir nedenin sonucudur. Yani var olan her şeye, kendisinden önce gelen bir şey neden olmuştur. Bu nedenlere bakarak, ilk nedene kadar ineriz ve nedeni bulunmayan Tanrıyı buluruz. Tanrı var olma nedeni bulunmayan temel tek varlıktır. Uslamlamasıysa şöyledir:

• Var olmaya başlayan her şeyin bir sebebi vardır,
• Evren var olmaya başlamıştır,
• Demek ki evrenin bir sebebi vardır.

Doğa Yasası Argümanı: Bu argüman teleolojik argümanın farklı bir biçimidir. Doğa yasası argümanına göre doğada tutarlı ve tahmin edilebilir doğa yasaları olduğu için, bu yasaları yürürlüğe koyan bir de yasa koyucu olması gerekir. Bu yasa koyucu da yüce bir varlıktır. Uslamlamasıysa şöyledir;

• Doğayı yöneten doğa yasaları vardır,
• Bütün yasaların bir de yasa koyucusu vardır,
• Bu yasa koyucu yüce bir varlıktır.

Teleolojik Argüman: Ayrıca dizayn ya da tasarım argümanı da denir. Bu argüman doğal dünyaya baktığımızda her şeyin kendi işlevini yerine getirecek şekilde en ince ayrıntısına kadar düzenlenmiş ve ayarlanmış olduğunu göreceğimizi belirtir. Bu da düzenleyen üstün bir varlığın kanıtıdır.

Bilimsel Gelişmeler

NGC 4414, Berenis'in Saçı takımyıldızı yönünde yaklaşık 62 milyon ışık yılı uzaklıkta bulunan bir çubuksuz sarmal gökada.

20. yüzyılda kuantum kuramının gelişmesiyle beraber fizik felsefesi belirleyici bir güncellik kazanmış, evrenin doğasının belirlenirci mi yoksa belirlenemezci mi olduğu çokça tartışılmış ve kuantum mekaniğinin farklı yorumları ortaya atılmıştır. Önbilimsel nitelikte ortaya çıkan bu yorumlar daha sonra bilimsel bilginin sentezlenmesine ve çeşitli teorilerin hem düşünce deneyleriyle hem de yüksek enerjili parçacık hızlandırıcıların, dev teleskopların, dedektörlerin ve uzay sondalarının kullanıldığı gözlem ve deneylerden elde edilen sonuçlarla matematiksel formülasyonlara oturtarak ispatlamasına önayak olmuştur.

20. yüzyılda gelişen bilimsel keşifler (1915-genel görelilik kuramı, 1929-kırmızıya kayma, 1964-kozmik mikrodalga arka plan ışıması) ışığında bildiğimiz evrenin Büyük Patlama ile bir başlangıcı olduğu kanıtlanmıştır. Kuantum mekaniğinin çoğul dünyalar yorumuna göre gerçekliğin kendisi olarak tüm kainat için tek ve evrensel bir dalga fonksiyonu mevcuttur. Bu evrensel dalga fonkisyonu her şeyin dalga fonkisyonu olarak, bildiğimiz dünyamızdaki bütün olasılıkları ve hatta bunun dışında evrilmesi olası bütün dünyaları kapsamaktadır.^[22]

Günümüz ve Tanrı Anlayışı

Deizmin iki ana formu vardır: Eski deizm ve modern deizm.^[23] Modern deistler eski deizm inanışını, modern felsefe ile birleştirerek günümüz bilimiyle kullanmak istemişlerdir. Bu doğrultuda da birçok yeni inanışın çıkmasına sebebiyet vermiştir. Eski deizm inanışında; Tanrı ile kişisel bir diyalog yahut karşılaşma mümkün gösterilirken günümüzde Tanrı'nın insanüstü olduğu ve Tanrı'yı anlamanın insan mantığı sınırları içinde olmadığına inanılmıştır. Başka bir şekilde ifade edilirse bu anlayışa göre Tanrı, Mutlak’tır; yaratılanlar ise görece ve görelidir. Dolayısıyla, görece ve göreli hiçbir varlık Mutlak'la kıyaslanamaz, oranlanamaz. Dolayısıyla, Mutlak, hiçbir şeyle, hiçbir tarzda, hiçbir yolda ilinti ve kıyas kabul etmez. O’na hiçbir değer takdir edilemez. O Mutlak olduğundan, görece ve göreli olan varlıkların sıfatlarıyla ifade edilemez. Dolayısıyla, kıyasa ve oranlamaya dayalı anlayış ve kabullerine göre O'na yakıştırılacak bir sıfat ne kadar yüksek düzeyli kabul edilirse edilsin ve ne kadar ideal olursa olsun, O'nu ifade edemez.

Deizmde evreni bir ilk nedenin sonucu olarak evrensel kanunlar çerçevesinde yaratan Tanrı'nın, sonrasında deterministik olarak gelişen olaylara müdahalede bulunmadığına inanılmaktadır.

Temel İnançlar ve İlkeler

Deizm her ne kadar çeşitlilik içeren, geniş bir inanç olsa da bazı değişmez temel inanç ve ilkeleri vardır. Temel inançlar ve ilkeler şunlardır;

• Yaratıcı bir güç inancı,
• Mantığın bize doğruları öğretebileceği inancı,
• Kehanetlerin, mucizelerin, dinsel dogmaların, demagojilerin ve kaynağı ilahi ilan edilen dinlerin reddi.^[24]

Deistler genellikle Yaratıcı Gücü Tanrı olarak ifade etmektedir.

Alt Kategoriler

Deizmde evrene aşkın ve müdahale etmeyen Tek Tanrılı standart yalın deizm konsepti hakimdir. Fakat her inanışta olduğu gibi deizmin de zamanla kendi içinde farklılıklar oluşmuştur. Sonradan ortaya çıkan inançlar ya da akımlar anlam karışıklığı oluşmaması amacıyla başlarına ek veya isim getirilerek ifade edilir. Bunlar pandeizm, panendeizm, polideizm, Hristiyan deizmi, felsefi deizm, bilimsel deizm, spritüel deizm, proses deizm, hümanist deizm, birleşik deizm gibi deizmden türeyen ya da başka inançlarla birleştirilmiş alt dallardır. Ayrıca amorian deizm, pagan deizmi gibi deizmin bazı küçük alt kategorileri de mevcuttur.^[25][26][27]

Günümüzde standart deizm konsepti dışında etkili alt dallar şunlardır;

Pandeizm

Pandeizm evrenin bütününü Tanrı olarak kabul eder. Pandeizmde, her şey Tanrı'nın bir parçası olarak kabul edilir, Tanrı her şeydir ve her şey Tanrı'dır. Pandeizme göre Tanrı'nın evrenden ayrı ve bağımsız bir varlığı yoktur. Tanrı doğada, nesnelerde, insan dünyasında vardır. Her şey Tanrı'dır.

Panendeizm

Panendeizm, pandeizmde olduğu gibi evrenin kendisinin Tanrı olduğunu, pandeizmden farklı olarak ilk devindirici olan Tanrı'nın evren ve tüm varlıkları özünden yarattığı ve evrene aşkın, evrenin bilincinde mutlak ve değişmez bir varlık olarak egemen olduğu inancıdır. Panendeizm her şey Tanrı'dan sudur etmiştir. Ruhun tek amacı, oluştuğu Tanrı'ya dönmektir. Bunun da yolu tek evrensel yasa olan evrimden geçmektir. Somut anlamda Tanrı'nın bütünleştiği evrenin ve varlıkların, evrim ile diyalektik olarak değiştiği ve geliştiği, gelişimini tamamladıktan sonra dönüşün yine ezeli ve ebedi olan tanrıya olacağı bu geri dönüşte tekamülünü tamamlayan ruhların da tanrıya kavuşacağına inanılır. Panendeizme göre tanrı, hem değişmeyen (mutlak), hem de değişen (göreli) dir. Hem zamanın içinde, hem dışında; hem sonlu, hem de sonsuzdur. Aynı zamanda hem tikel, hem tümel; hem neden, hem sonuçtur.

Spritüel deizm

Spritüel deizm içinde meditasyon, tefekkür, doğa ile birleşme, sezgi gibi durumları barındırır. Onlar da diğer deistler gibi Tanrı'nın evrene müdahale ettiği fikrini, dinsel dogmaları ve doğaüstü olayları reddetmektedir. Spritüel deizm, genel ve manevi varlığı doğada hissedilebilir tarifsiz bir Tanrı inancı içerir. Spritüel deistler sonsuz ödül, reenkarnasyon, karma vb. gibi inançlara sahip olabilir.

Bu tür deistler literatürde "spiritüal fakat dinsel değil" ya da "spritüel fakat dini yok" ifadesiyle tanımlanır.

Deistlerin tümü olmasa da bir kısmı transandantalistler gibi aşkın ideal spiritüel durumun; fiziksel ve empirik olduğu ve kurumlaşmış dinlerin doktrinleriyle değil yalnızca bireyin bağımsızca kendi içine dönmesi yoluyla idrak edilebileceği, varolan toplumsal kurumların bireyin kendi içindeki iyiliği fark etmesi ve ona dönmesine engel olduğuna inanmakta, bu yüzden bireyin kendini keşfine önem vermektedir.

Deizm ve Teizm

Teizm, her şeyden önce bir tanrı veya tanrıların var olduğu kabulünün üzerine kurulmuş bir düşünce yapısıdır. Teist görüşte, tanrı veya tanrılar yaratılmamışlardır, olmuş ve olacak her şeyi bilirler, sonsuz kudrete sahiptirler, zaman ve mekandan bağımsızdırlar, bilinen şeyler ile benzerlikleri yoktur. Teizmde çoğunlukla tanrı veya tanrıların evrenin işleyişine müdahale ettikleri inancı hakimdir.

Klasik teizm, anılan özelliklere sahip tanrı veya tanrıları kabul ederek her şeyi bu referans noktasından hareket ile açıklamaya çalışır.

Deist düşünceye göre de evren üstün, yüce bir varlık tarafından yaratılmıştır. Deizmde, teizmin aksine, Tanrı'nın evrenin işleyişine müdahale etmediği fikri hâkimdir.^[28]

Başka bir anlatımla deizm, teizm ile bir yaratıcı gücün varlığını doğrulaması yönüyle uyuşur fakat deizm, teizmin Tanrı'nın insanlara peygamber ve dinler gönderdiği iddiasını kabul etmemesiyle ondan ayrılır. Teistlerin ilahilik iddiasına karşın deistler dinlerin insan tecrübesinin ve bilgi birikiminin birer ürünü olarak görmekte ve bu sebepten ötürü ilahiliklerini reddetmektedir. Ayrıca teistler deistlerden farklı olarak herhangi bir dine bağlı kimselerdir.

Türkiye ve Nüfus

Deistler araştırmalarda herhangi bir dine bağlı olmayanlar kategorisi altında değerlendirilir. Dentsu'nun 2006 yılına ait verilerine göre nüfusun %3'ü herhangi bir dine bağlı değildir.^[29] Bu kısım ateistler, deistler, agnostikler ve hümanistlerden oluşmaktadır.

Bu araştırma sonucu deist nüfus hakkında kesin bilgi vermemektedir. 2005 yılı Eurobarometer anketine ait veriler ise deist nüfus hakkında tahmin yapılmasına imkan tanımaktadır. Ankete göre Türkiye nüfusunun %2'si herhangi bir dine mensup olmayıp yaratıcı bir güce inanmaktadır.^[30]

Deistik Kavramlar

Dünya Deistler Birliği tarafından tespit edilmiş bazı deistik kavramlara aşağıda yer verilmiştir.

• Deizm: Durağan ve içinde değişim bulundurmayan öğretilerin, inanışların aksine, tüm insanların yapabildiklerinden daha yüce evrensel bir yaratıcı gücün varlığına yönelik sonsuz inanç ile insanın doğuştan sahip olduğu aklıyla doğanın ve evrendeki kanun ve tasarımın kişisel gözlemlerle onaylanıp benimsenmesidir.
• İman: Deistler Yaratıcının varlığına inanmaları için "iman"a gereksinmezler. İnanışta "iman" değil, koşulsuz "güven" vardır. Voltaire şöyle der: “İman nedir? Apaçık ortada olan şeye inanmak mıdır? Hayır. Bana göre apaçık ortadadır ki, varlığı gerekli olan, sonsuz, yüce ve akıllı bir yaratıcı vardır. Bu iman ile değil akıl ile alakalıdır."
• Tanrı: Doğadaki tasarım ve kanunların kaynağı olan evrensel yaratma gücü.
• Vahiy: Deizmde vahiy bulunmamakla birlikte, vahiy kavramına farklı anlamlar yüklendiğine rastlanır. Örneğin Thomas Paine vahyi şöyle anlatır: "Bazıları, "Tanrı kelamı yok mudur, vahiy yok mudur?" diye soracaklar belki. Ben buna evet derim, Tanrı kelamı ve vahiy vardır. Tanrı kelamı gözlemlediğimiz evrendir: Bu anlamıyla hiçbir insan icadının ne karşı çıkabileceği, ne de değiştirebileceği bir kelamdır ve Tanrı insana evrensel bir dille seslenmektedir. İnsan dili yerel ve değişkendir bu nedenle de değişmez ve evrensel bilgi için kullanılmada yetersiz kalır."
• Akıllı Tasarım: Akıllı tasarımdan kasıt doğadaki yapılardır, mesela gözlemlenebilir olan ve akıllı bir tasarımcı gerektiren DNA’nın karmaşıklığı. Bu başlık altında “YAPI”dan kastettiğimiz, bir şeylerin sonsuz bir işbirliği motifi ile planlanmasıdır.
• Doğal İnanç ya da Doğal Din: Doğanın tasarımlarına, kanunlarının ve aklın uygulanmasına dayalı Tanrı inancıdır.
• Felsefe: Varoluş ilkelerinin ve gerçeklerinin öğretisi, bilgi veya inanış.
• Mantık/Akıl: Gerçeklere dayalı mantıksal çıkarımları veya sonuçları şekillendirmede kullanılan ruhani güç.
• İnanç: Sebebe, doğaya ve evrenin amacına ilişkin inançlar dizisi.
• Güven: Güven, bir insanın mantık süzgecinden geçirdikten sonra başka bir insana veya başka bir şeye inanmasıdır.

Ayrıca bakınız

• Deistler listesi
• Transandantalizm

Dipnotlar

1. "Deizmin temeli nedir?". 10 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150710191038/http://www.deism.com/deismturkish.htm. Erişim tarihi: 28 Nisan 2013. "Mantık ve Doğadır.Evrenin her yerinde bulunan tasarımı hepimiz görüyor ve anlıyoruz, ve bu anlayış bizi bir tasarımcının veya Tanrının varlığına götürüyor." 
2. "Eğer deizm Tanrının varlığını öğretiyorsa, o halde Hristiyanlık, İslam, Musevilik, Budizm gibi diğer dinlerden farkı nedir ?". 1 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20131101154632/http://www.deizm.org/de304zm.html. Erişim tarihi: 28 Nisan 2013. "Deizm mantığa ve doğaya dayalıdır, vahiye değil. Diğer tüm dinler ilahi bir vahiy iddia ederler ya da hepsinin kutsal bir kitabı vardır. Deizmde her ikisi de yoktur. Deizmde imama, papaza, hahama ihtiyaç yoktur. Deizmde ihtiyaç duyula her şey ve tek şey sağduyulu olmak ve her şeyi akıl süzgecinden geçirmektir." 
3. Webster's 1828 Dictionary, 1828, http://1828.mshaffer.com/d/word/deism, erişim tarihi: 2012-10-10, "The doctrine or creed of a deist; the belief or system of religious opinions of those who acknowledge the existence of one God, but deny revelation: or deism is the belief in natural religion only, or those truths, in doctrine and practice, which man is to discover by the light of reason, independent and exclusive of any revelation from God. Hence deism implies infidelity or a disbelief in the divine origin of the scriptures." 
4. "Deism", Encyclopedia Britannica, 2012, http://www.britannica.com/EBchecked/topic/156154/Deism, erişim tarihi: 2012-10-10, "In general, Deism refers to what can be called natural religion, the acceptance of a certain body of religious knowledge that is inborn in every person or that can be acquired by the use of reason and the rejection of religious knowledge when it is acquired through either revelation or the teaching of any church." 
5. "Deism", Jewish Encyclopedia, 1906, http://www.jewishencyclopedia.com/articles/5049-deism, erişim tarihi: 2012-10-10, "DEISM: A system of belief which posits God's existence as the cause of all things, and admits His perfection, but rejects Divine revelation and government, proclaiming the all-sufficiency of natural laws." 
6. "Doğal Din". 22 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20101122143722/http://felsefeekibi.com/site/default.asp?PG=982. Erişim tarihi: 25 Nisan 2013. 
7. "Deist". 20 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20131220065655/http://tdkterim.gov.tr:80/bts/. Erişim tarihi: 28 Nisan 2013. 
8. İlk İngilizce kullanımı 1621 yılıdır. 1675 yılında sözlüğe girmiştir. Deizm, İngilizce Vikipedi
9. Roger, L. Emerson. "DEISM". http://xtf.lib.virginia.edu/xtf/view?docId=DicHist/uvaBook/tei/DicHist1.xml;chunk.id=dv1-77;toc.depth=1;toc.id=dv1-77;brand=default. Erişim tarihi: 6 Nisan 2015. 
10. Deizm, İngilizce Vikipedi
11. Features of deism, http://en.wikipedia.org/wiki/Deism, erişim tarihi: 9 Mayıs 2013, "Critical elements of deist thought included: Rejection of all religions based on books that claim to contain the revealed word of God. Rejection of all religious dogma and demagogy. Rejection of reports of miracles, prophecies and religious "mysteries". Constructive elements of deist thought included: God exists, created and governs the universe. God gave humans the ability to reason." 
12. Freedom and necessity, http://en.wikipedia.org/wiki/Deism, erişim tarihi: 3 Mayıs 2013, "Enlightenment thinkers, under the influence of Newtonian science, tended to view the universe as a vast machine, created and set in motion by a creator being, that continues to operate according to natural law, without any divine intervention." 
13. Features of deism, http://en.wikipedia.org/wiki/Deism, erişim tarihi: 4 Mayıs 2013, "Critical elements of deist thought included: Rejection of all religions based on books that claim to contain the revealed word of God. Rejection of all religious dogma and demagogy. Rejection of reports of miracles, prophecies and religious "mysteries"." 
14. Deizm, http://www.deism.com/deismturkish.htm, erişim tarihi: 9 Mayıs 2013 
15. Beliefs about immortality of the soul, http://en.wikipedia.org/wiki/Deism, erişim tarihi: 3 Mayıs 2013, "Deists hold a variety of beliefs about the soul. Some, such as Lord Herbert of Cherbury and William Wollaston, held that souls exist, survive death, and in the afterlife are rewarded or punished by God for their behavior in life. Some, such as Benjamin Franklin, believed in reincarnation or resurrection. Still others such as Anthony Collins,Bolingbroke, Thomas Chubb, and Peter Annet were materialists and either denied or doubted the immortality of the soul." 
16. Beliefs about immortality of the soul, http://en.wikipedia.org/wiki/Deism, erişim tarihi: 9 Mayıs 2013, "Deists hold a variety of beliefs about the soul. Some, such as Lord Herbert of Cherbury and William Wollaston, held that souls exist, survive death, and in the afterlife are rewarded or punished by God for their behavior in life. Some, such as Benjamin Franklin, believed in reincarnation or resurrection. Others such as Thomas Paine were agnostic about the immortality of the soul: I trouble not myself about the manner of future existence. I content myself with believing, even to positive conviction, that the power that gave me existence is able to continue it, in any form and manner he pleases, either with or without this body; and it appears more probable to me that I shall continue to exist hereafter than that I should have had existence, as I now have, before that existence began. —Thomas Paine, The Age of Reason, Part I, Recapitulation Still others such as Anthony Collins, Bolingbroke, Thomas Chubb, and Peter Annet were materialists and either denied or doubted the immortality of the soul." 
17. Deist terminology, http://en.wikipedia.org/wiki/Deism, erişim tarihi: 9 Mayıs 2013, "Deist authors – and 17th- and 18th-century theologians in general – referred to God using a variety of vivid circumlocutions such as: Supreme Being Divine Watchmaker Grand Architect of the Universe Nature's God – used in the United States Declaration of Independence Father of Lights – Benjamin Franklin used this terminology when proposing that meetings of the Constitutional Convention begin with prayers" 
18. Küçük, a.g.e., s.401-402.
19. Ayvaz, a.g.e., s. 58.
20. Ayvaz, a.g.e., s. 59.
21. Bkz. http://www.deism.com/
22. Kuantum Determinizm
23. Hardwick, J. "Modern Deism". J. Hardwick. 8 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150908170316/http://moderndeism.com/index.html. Erişim tarihi: 2010. 
24. Features of deism, http://en.wikipedia.org/wiki/Deism, erişim tarihi: 29 Mayıs 2013, "Critical elements of deist thought included: Rejection of all religions based on books that claim to contain the revealed word of God. Rejection of all religious dogma and demagogy. Rejection of reports of miracles, prophecies and religious "mysteries". Constructive elements of deist thought included: God exists, created and governs the universe. God gave humans the ability to reason." 
25. "Types of Deism". 20 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150920063737/http://www.ehow.com/about_5372786_types-deism.html. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2013. "Monodeism & Polydeism According to monodeism, a single god created the universe but does not get involved in human affairs. This god remains interested in the universe and people but acts as an impartial scientist observing an experiment. Polydeists disagree with monodeists, thinking that a single god would not create something as vast and complicated as the universe then take little interest in it. They believe that different gods created various parts of the universe, explaining why no one god takes an interest in the universe as a whole. Pandeism Pandeists believe that god is the universe and that the universe is god. He created it and pervades every part of it, so that a divine nature is found in every living and nonliving thing. This does not mean that god becomes involved in human affairs, only that the entire universe is an extension of god. Sponsored Links 3-Minute Chakra Test Take the Free Chakra Test to Find Out Which of Your Chakras Are Weak www.ChakraHealing.com Panendeism A term coined in 2000 by Larry Copling, "panendeism" holds that the universe is only a part of god, a mere body to his head. God's power extends beyond this universe, in keeping with German philosopher Immanuel Kant's idea that it is illogical for an omnipotent being to limit his power. Panendeism also allows for the possibility of certain ideas popular among astronomers, including multiple universes. Process Deism Process deists believe that god and the universe are subject to change. God created the universe but continues to re-evaluate it. This god is not omnipotent, but like the pandeist god, he is omnipresent. God, though eternal, experiences the passage of time. Since people also change over time, this thought of deism maintains that life is positive and enjoyable and is validated by the experiences of god. Christian Deism Christian deists see the words of Jesus Christ as part of deist teachings, particularly messages of peace and love. They do not adhere to supernatural phenomena, such as walking on water or turning water into wine, but find logic in Christ's teaching, from "It is not what goes into a man's mouth that makes him evil but what comes out of it," (Matthew 15:11) to "Live by the sword; die by the sword" (Matthew 26:52). Philosophical Deism Unlike Christian deists, philosophical deists do not rely on one source for answers. They look for similarities in various religious and philosophical texts, discounting miracles as myths. Among their favorite philosophers are Plato, Immanuel Kant and Alfred North Whitehead. Scientific Deism Perhaps the most rigid of all the deist factions, scientific deists believe that religion should follow scientific precepts and methodologies. They have turned largely to the world of quantum physics for proof of god's existence, since much of the subatomic world is difficult to explain. This school of thought seeks to scientifically test basic principles of organized religions, such as the existence of the soul or life after death, although it does allow for intuition and hypotheses based on the best available information." 
26. "Subcategories of contemporary deism". 28 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20151128021442/https://en.wikipedia.org/wiki/Deism. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2013. "There are a number of subcategories of modern deism, including monodeism (this being the default standard concept of deism), polydeism, pandeism, panendeism, spiritual deism, process deism, Christian deism, scientific deism, and humanistic deism." 
27. "Varieties and Categories of Deism". 16 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150416012407/http://www.sbnr.org:80/varieties-and-categories-of-deism.html. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2013. "Classical Deism This branch of Deism is the oldest and closest to the “textbook” definition of Deism. Most Classical Deists base their belief in God on reason, nature, and experience. Classical Deists tend to take a balanced approach to belief in that they are both critical of revealed religion, and they are promoters of reason and Deism. The Deism of Thomas Paine would be considered Classical Deism by most, but not all, Deists. Even among Classical Deists there exists wide variety of beliefs, and not all Classical Deists agree on either their beliefs or their approach to Deism. Contemporary Classical Deism is probably best represented by the World Union of Deists. Modern Deism Modern Deism is not universally recognized as a distinct branch of Deism, but the number of people who fall into this group is too large to ignore. Modern Deism is the term used by members of a group of websites that later became the Deist Alliance. Sites such as Modern Deism, Positive Deism, Dynamic Deism, Deist Information and PONDER (no longer active) began promoting a positive and constructive form of Deism in the early and mid-2000s to counter what they felt was an overly critical and negative approach to Deism found elsewhere. Most of the original founders of Modern Deism are no longer active themselves, although some of their sites remain active. The Deist Alliance remains committed to promoting what was originally called Modern Deism. Pandeism and Panendeism Pandeists, like Pantheists, believe that God and nature are the same thing. Panendeists believe that God both encompasses all of nature and transcends nature. The Panendeist community is small but quite active, and many of its members post a great deal of philosophical and scientific material on the Internet. Some have integrated Deism with the work of philosopher Ken Wilbur. The most active Panendeist site, Panendeism.org, is a member of the Deist Alliance. Christian Deism One could consider the works of some early Deists, such as Matthew Tindal, to be Christian Deism. Currently, John Lindell is recognized as the most prominent contemporary Christian Deist. His Christian Deist Fellowship Website has been on the Internet in one form or another for 11 years. John believes that the human Jesus was a Deist, and he finds inspiration in his words. Spiritual Deism Spiritual-Deism (note the hyphen) is a long-standing Yahoo! discussion group. Members teach that “each person is an individualized expression of the Divine”. Spiritual-Deists believe in a personal God. The Spiritual-Deism discussion group tends to be politically active and socially conservative; there is a strong sense of cultural integrity and ethnic identity there, so it may not be everyone’s cup of tea. Spiritual Deists, Deists who consider themselves spiritual but not religious, have not as yet formally established a separate branch of Deism. Any Deist from any branch of Deism might consider himself or herself a Spiritual Deist. Unified Deism Unified Deism is a recent phenomenon that grew out of Modern Deism. The author of this article is one of its founders. Unified Deism is an attempt to unite the many branches of Deism and to provide some structure and organization to the promotion of Deism (not to organize Deism as a religion) in order to bring Deism into the mainstream. How successful Unified Deism will be remains to be seen. Unified Deism uses video and radio as part of its promotion efforts. Several other subcategories of Deism exist: Amorian Deism, Pagan Deism, Gnostic Deism, Sunny Deism, and other small subcategories. A Web search might reveal even more. Contemporary Deism has the benefit of many philosophical movements to draw upon since the Enlightenment. Transcendentalism comes to mind as a school of thought that has influenced many Deists. Intuition, inference, and imagination, as well as reason, have a place in today’s Deism. New forms of Deism spring up and fade away every day. Bear in mind that the comments here about the various categories of Deism are in no way exhaustive; they are merely representative. In a very real sense, there are as many forms of Deism as there are Deists. Deism is that individualistic! The only requirement to be Deist is to believe in a power greater than self and to come to that belief through reason." 
28. Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003, "theism" ve "deism" maddeleri
29. Dentsu Communication Institute 電通総研・日本リサーチセンター編「世界60カ国価値観データブック (Japonca)
30. "Social values, Science and Technology". 13 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150413015315/http://ec.europa.eu:80/public_opinion/archives/ebs/ebs_225_report_en.pdf. 

Dış bağlantılar

• Vikisöz'de Deizm ile ilgili sözler mevcuttur.