Moğolistan Halk Cumhuriyeti

Moğolistan Halk Cumhuriyeti Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс Bügd Nairamdakh Mongol Ard Uls
← 1924–1992 →
Bayrak Arma
Ulusal marş Монгол улсын төрийн дуулал Mongol ulsyn törijn duulal Moğolistan Milli Marşı
Başkent	Ulan Batur
Dil(ler)	Moğolca
Yönetim	Halk Cumhuriyeti
Komünist Parti Genel Sekreteri
- 1924-1928	Tseren-Ochiryn Dambadorj
- 1940-1954/ 1958-1984	Yumjagin Tsedenbal
- 1984-1990	Jambyn Batmönkh
Yüzölçümü
- 1992	1.564.116 km^2
Nüfus
- 1992	2.318.000
Yoğunluk	1.5 /km^2
Para birimi	Tögrög
Telefon kodu	+976

1940'a kadar kullanılan bayrak

Moğolistan Halk Cumhuriyeti (Moğolca: Бугд Найрамдах Монгол Ард Улс (БНМАУ)), 1924 ile 1992 yılları arasında Moğolistan'ın taşıdığı isim.

Oluşumu

Dış Moğolistan (bugünkü Moğolistan) 1691'den 1911'e kadar, Çin'i yöneten Qing (Mançu) Hanedanı'nın yönetiminde kaldı. Asya'nın iki büyük gücünü karşı karşıya getiren Rus-Japon Savaşı'nda (1904-05) hem Ruslar, hem de Japonlar Moğol paralı askerlerini kullandı. Japonlar özellikle Rusya ve Çin'e karşı Moğol milliyetçiliğini geliştirmeye çalıştılar. Savaştan sonra imzalanan gizli bir antlaşmayla Ruslar, Moğol topraklarının büyük bölümünü Japon nüfuz alanının bir parçası olarak tanıdılar.

Çin'deki 1911 Devrimi'nin ardından Cebtsundamba Hutuhtu'nun önderliğinde birleşen Moğollar, Rus Çarlığı'nın desteğine güvenerek bağımsızlıklarını ilan ettiler. Ama Japonya ve Britanya ile ilişkilerini bozmak istemeyen Rusya, ağırlığını "özerklik"ten yana koyarak Moğolların ve Çinlilerin de katıldığı çetin görüşmelerden sonra bu statünün onaylanmasını sağladı. İç ve Dış Moğolistan'ın birliği ise gerçekleşmedi.

Bu belirsiz siyasi durum, artan ekonomik ve toplumsal sorunlarla birlikte 1917 Devrimi'ne kadar sürdü. Rusya'daki gelişmeler üzerine Moğolistan'a giren bir Çin ordusu ülke yöneticilerini Çin Cumhuriyeti'ne katılmaya zorladı. Ardundan Bolşeviklerden kaçarak Moğolistan'a giren Roman Ungern von Sternberg (Deli Baron) komutasındaki Beyaz kuvvetler Çin işgaline son verirken Moğollara karşı da acımasız baskılara giriştiler. Bu karışıklık ortamında eski bir asker olan Damdiny Sühbaatar'ın sol eğilimli bir aydın olan Khorloghiyin Çoybalsan'ın önderlik ettiği grupların birleşmesiyle, Moğolistan'ın bağımsızlığını hedef alan güçlü bir hareket ortaya çıktı. Geleneksel önderlerin dış müdahalelere karşı koymamasına duyulan tepki, geniş Moğol kitlelerinin bu radikal harekete katılmasını sağladı.

Kızıl Ordu'dan yardım alan devrimci Moğol kuvvetleri, işgalci birlikleri yenilgiye uğratarak Temmuz 1921'de başkent Urga'yı (bugün Ulan Bator) aldı. Sembolik bir hükümet olarak başta tutulan Cebtsundamba Hutuhtu'nun ölümünden sonra 26 Kasım 1924'te halk cumhuriyeti ilan edildi..^[1]

Halk Cumhuriyeti

Khorloghiyin Çoybalsan başkomutanlığa getirildi ve başında Büyük Hural'ın (Yüce Sovyet) yer aldığı sovyet tipi bir örgütlenme yerleştirildi. Ülke yönetimini elinde tutan Moğolistan Devrimci Halk Partisi (MDHP), Sovyetler Birliği ve Çin'deki gelişmelerin de etkisiyle uzun yıllar bir dizi iç çekişmeyle uğraşmak zorunda kaldı. 1921'de, prenslerin topraklar ve serfler (toprak köleleri) üzerindeki hakları yürürlükten kaldırıldı. 1930'da başlatılan mülklerin yaygın bir biçimde kamulaştırılması girişiminden daha sonra vazgeçildi ve 1932'de daha kademeli bir "yeni gelişme" benimsendi.

Mançurya'nın işgalinden (1931) sonra İç Moğolistan'a saldırılar düzenleyen Japonların, 1939'da da Moğolistan'ın kuzeydoğusunu işgal etmeye çalışmaları, Moğolistan Halk Cumhuriyeti'nin karşısına sorunlar çıkardı. Bir yandan Japon saldırısına karşı koyması, öte yandan da, Japonlar'a yakınlık duymakla suçlanan üst düzeydeki din adamları ve laik aristokrasiye karşı mücadele vermesi gerekiyordu. 1937-38'de son Buddha manastırları da kapatıldı. Bu bunalımın sonunda Çoibalsan başbakan oldu (1939) ve 1952'ye kadar ülkenin siyasal yaşamına hükmetti.

Güçlü bir direniş gösteren Moğol birlikleri, Sovyet birliklerinin yardıma gelmesiyle Japon kuvvetlerini ağır bir yenilgiye uğrattı. Bu savaşta Japonların İç Moğolistan'dan topladıkları askerlerin çoğu karşı safa geçtiler. Sovyet birliklerinin II. Dünya Savaşı'nın sonlarında İç Moğolistan ve Mançurya'da giriştikleri askeri harekata Moğol birlikleri de katıldı. Ama İç Moğolistan'da yönetim Çinli komünistlerin eline geçti.

Yalta Konferansı (Şubat 1945) kararları doğrultusunda Moğolistan'da yapılan plebisitte halkın büyük çoğunluğu bağımsızlık yönünde oy kullandı. Ama Çin'le süren sınır anlaşmazlıkları ve ABD'nin muhalefeti nedeniyle Moğolistan ancak 1961'de Birleşmiş Milletler'e girebildi. Bu arada İç Moğolistan'ın yönetimi Çin Halk Cumhuriyeti'ne bağlı özerk bir bölge olarak yeniden düzenlendi.

Çoibalsan'ın ölümü üzerine (1952), Yumjagin Tsedenbal onun yerine parti başkanı ve başbakan (1952-54 ve 1958-1984) oldu. Büyük Hural başkanlığına da Z. Sambu seçildi (1954). 1948 yılından itibaren Moğolistan'ın ekonomik kalkınması, beş yıllık planlar ve tarım işletmelerinin kolektifleştirilmesi çerçevesinde yürütülmeye başladı.

1961'de Birleşmiş Milletler'e kabul edilen Moğolistan Halk Cumhuriyeti, uluslar ailesinin bir üyesi oldu. Önce Büyük Britanya (1963), sonra da Fransa, ABD (1965) ve Türkiye (Haziran 1969)^[2] onunla diplomatik ilişki kurdular. Çin-Sovyet uyuşmazlığında, SSCB'nin yanında yer alan Moğolistan, 1962'de COMECON'a üye oldu ve SSCB ile bir barış ve dostluk antlaşması imzaladı (1965). Öte yandan, 1972'de Japonya ile diplomatik ilişki kurdu. SSCB ile sıkı bağlar kuran Moğolistan ve ÇHC arasında sınırların belirlenmesinden sonra da süren gerginlik 1980'lerde önemli ölçüde ortadan kalktı. 1986'da iki ülke yaniden diplomatik ilişki kurdu.

1974'te Tsedenbal, Z. Sambu'nun yerine Büyük Hural başkanlığına seçildi ve böylece devlet ve parti başkanlığı görevlerini üstlendi. Tsedenbal 1984'te parti ve devlet başkanlığından alındı, yerine başbakan Jambin Batmunh geçti.

1980'lerin sonlarında SSCB ve Doğu Avrupa ülkelerinde olduğu gibi Moğolistan'da da reform talepleri güç kazandı. 1989'da Moğolistan Devrimci Halk Partisi (MDHP) Merkez Komitesi hantal işleyişi ve bürokratik engelleri ortadan kaldırmak için bir reform programı yürürlüğe koydu. Aynı yıl ülkedeki Sovyet birlikleri geri çekilmeye başladı. Moğolistan 1990'da Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ile diplomatik ilişki kurdu.^[3]

1990'da düzenlenen gösterilerin ardından çok partili sisteme geçiş için gerekli anayasa değişiklikleri yapıldı. Eski başkan Tsedenbal MDHP'den atıldı; parti yöneticileri istifa etti (Mart 1990); MDHP'nin tekeline son verildi. 29 Temmuz 1990'da, ülke tarihinde ilk kez yapılan çok partili seçimlerde Moğolistan Devrimci Halk Partisi oyların büyük bölümünü toplarken, muhalefet partileri de parlamantoya temsilci sokmayı başardı.

Tsedenbal Nisan 1991'de Moskova'ya kaçtı. Eylül 1991'de çıkarılan bir yasayla resmi görevlerin tek elde ve tek partide toplanması yasaklandı. Mart 1990'dan beri cumhurbaşkanı olan Punsalmaagiyn Oşirbat MDHP'den istifa etti. Parti de Marksizmi terk ettiğini açıkladı. Başkanlığına Büdragşaagiyndaş-Yondon getirildi.

1991'de piyasa ekonomisine geçiş yolunda ilk adımlar atılırken, ülke önemli ekonomik sorunlarla karşı karşıya kaldı. 1992'de yürürlüğe giren yeni anayasayla ülkenin adındaki "Halk Cumhuriyeti" sözcüğü kaldırıldı.

Ayrıca bakınız

• Onun Adı Sukhbaatar

Kaynakça

1. "Moğolistan’a ilişkin genel bilgiler" (Türkçe). 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160304233033/http://ulaanbaatar.emb.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=121354. 
2. "Türkiye, Moğolistan Cumhuriyetini Tanıdı" (Türkçe). 25 Haziran 1969. http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/. 
3. "Çinli Konsolos" (Türkçe). 11 Ağustos 1986. http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/.