Moğolca

Moğolca
Telaffuz	/mɔŋɢɔ̆ɮ xiɮ/
Bölge	Moğolistan ve Kuzey Çin
Etnik köken	Moğollar
Konuşan sayısı	5,756,590.  (2005)[1]
Dil aileleri	Ural-Altay Altay Moğolca
Yazı sistemi	Moğol alfabesi, Kiril alfabesi
Resmî durumu
Resmî dil	Moğolistan İç Moğolistan, Çin
Dil kodları
ISO 639-1	mn
ISO 639-2	mon
ISO 639-3	mon
Moğolca konuşan nüfusun haritada gösterimi (kırmızı)

Moğolca (Moğol alfabesi ile: , {Mongγol kele}; Kiril alfabesi ile: Монгол хэл, {Mongol Hel}), Moğolistan ve civardaki bazı özerk bölgelerde resmî olan Asya dilidir. Asya kıtasında konuşulan Ural-Altay dil ailesinden bir dil.

Tarih

Moğolcanın en eski metni Yesünke Taşı’dır. MS 1225 yılında Uygur yazısıyla yazılmıştır.^[2] Onon-Neçinsk Nehri yakınında granit bir taş üzerine yazılan bu yazı beş satırdan oluşmaktadır. Bu yazılarda Cengiz Han’ın “Yisünge” adlı yeğeninden söz edilmiştir.

Cengiz Han devrinde bizzat Cengiz Han'ın halkının yazıya sahip olmasını sağlamak için Uygur Türklerinden önemli bahşıları başkentine çağırmış ve Moğolca için Uygur Alfabesini uyarlatmıştır.

Yakın zamana kadar Moğolcayı yazmak için Uygur alfabesi kullanılmaktayken günümüzde Moğolca, Moğol diline uyarlanmış bir Kiril alfabesi ile yazılmaktadır. Kadim Siyenpicenin günümüzdeki varisidir.

Alfabe

Худам монгол үсэг Галиг başta ortada sonda Latin Kiril a А e Э i, yi И,Й, Ы, Ь o, u О, У ö, ü Ө, Ү n Н ng Н, НГ b Б, В p П q Х γ Г k Х g Г m М l Л s С š Ш t, d Т, Д č Ч, Ц j Ж, З y -Й, Е*, Ё*, Ю*, Я* r Р v В f Ф ḳ К (c) (ц) (z) (з) (h) (г, х) (zh) (-,-) (ř) (-,-) (chi) (-,-)

Kiril Alfabesi Kalmık (1941–) Moğolistan (1941–) Buryatya (1939–) Аа Аа Аа Әә Бб Бб Бб Вв Вв Вв Гг Гг Гг Һһ Дд Дд Дд Ее Ее Ее Ёё Ёё Ёё Жж Жж Жж Җҗ Зз Зз Зз Ии Ии Ии Йй Йй Йй Кк Кк Кк Лл Лл Лл Мм Мм Мм Нн Нн Нн Ңң Оо Оо Оо Өө Өө Өө Пп Пп Пп Рр Рр Рр Сс Сс Сс Тт Тт Тт Уу Уу Уу Үү Үү Үү Фф Фф Фф Хх Хх Хх Һһ Цц Цц Цц Чч Чч Чч Шш Шш Шш Щщ Щщ Щщ ъ ъ Ыы Ыы Ы ь ь ь Ээ Ээ Ээ Юю Юю Юю Яя Яя Яя 38 үсэг 35 үсэг 36 үсэг

Harfler

(Buryat, Kalmuk, Moğol alfabeleri birlikte değerlendirildiğinde:)

• Ə: Moğolcada ayrıca Azerice’de, Tatarca’da, Gagavuzca’da ve Türkmence’de kullanılır. Kısa, kapalı, gırtlaktan gelen ve sert bir E harfidir. Normal E harfine göre daha kısa ve serttir. Ayrıca A ve E arası bir ses olarak öngörülür (Æ). Ses ve harf karşılığı olarak Arapça’da ve Almanca’da da bulunur. Türkçede normal e sesinden tam olarak ayırt edilebilmesi günümüzde çok zordur. Azerice’de yoğun olarak kullanılır. İnce bir harf olduğu halde kalın uyumludur. Bu harfi içeren sözcüklerin aslında Büyük Ünlü Uyumuna uymadığı hâlde kulağı tırmalamıyor olması bu nedenledir. Örneğin: İncä/İncə. Türkçe’de Selçuk ismi diğer Türk dillerinde “Sälçuk / Səlcuk” olarak, Akçe sözcüğü ise “Akçä / Akçə” olarak yazılır. Ə harfi kimi latin alfabelerinde, özellikle el yazılarında Эə biçiminde de kullanılır.
• Ц: Türkçe’de bulunmayan sert bir T harfidir. TS (ʦ: T+S) olarak da seslendirilir. Moğolca’da ve Rusça’da, Slav dillerinde, ayrıca Kiril alfabesini kullanan pek çok dilde Ç harfinin türevi olan bir sestir (Latin Ț). Gagavuzca’da ve diğer Türk dillerinde Slav kökenli kelimelerde yer alır. Ancak öz Moğolca sözcüklerde de sık sık kullanılır. Örneğin: Moğolcadaki Ţag sözcüğü (Çağ, “Tsag” okunur), Ţeţeg (Çiçek, “Tsetseg” gibi okunur).
• Ң: Moğolcada ayrıca Tatarca’da, Türkmence’de kullanılır. (Şekil benzerliği nedeniyle Türkçedeki Ⱨ harfi ile karıştırılmamalıdır.) Gırtlaktan çıkarılan N ve G karışımı bir sestir (Ň veya Ñ). Uniform Türk Alfabesi'nde Ņ ile gösterilir. Bazen de NG/NĞ olarak öngörülür. Pek çok ağızda N veya Ğ sesine dönüşmüştür. Osmanlıca’daki üç noktalı Kaf-ı Nûni (ڭ) harfinin karşılığıdır. Örneğin: İç Anadolu’da, özellikle Sivas yöresinde Saňa, Baňa, Deňiz sözcükleri. Pek çok kaynakta Tengri veya Tengiz olarak yazılan sözcükler aslında Teñri ve Teñiz şeklinde okunur.
• X: Moğolcada ayrıca Tatarca’da Azerice’de ve pek çok dilde yer alan bir harf ve sestir. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı (خ) harfidir. Azericenin resmi harflerinden birisidir. İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır. Örneğin: Baxmax (Bakmak) fiilinin okunuşu Baḥmaḥ şeklindedir ancak kelimenin içindeki h harfleri gırtlaktan ve hırıltılı olarak çıkartılır. Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ; Yanmak)… Bu sesin Türkçedeki kullanımında çoğu zaman birbirlerine çok yakın kaynaklardan çıkan Arapçadaki Ha (ح) harfi ile olan farkı ortadan kalkmıştır.
• Е: Türkçede günümüzde kullanılmayan İ-E arasında seslendirilen bir harftir (Latin Ë). (Şekil benzerliği nedeniyle Türkçedeki E harfi ile karıştırılmamalıdır, çünkü arada belirsiz de olsa bir ses farklılığı vardır.) Bu ses Rusçada bulunur (Ukraynaca Kiril: Є) ve bu dilde sıklıkla kullanılır. Bu harfe İe (Ye) adı verilir ve çevirilerde bu ses değereri ile gösterilir, ancak bu kesinlikle doğru bir yaklaşım değildir. Çünkü bu harf arda arda gelen İ ve E seslerini ifade etmez. Tamamen İ-E arası farklı bir sestir. Anadolu Türkçesinde ise gerçekte mevcut olan ancak ölü bir ses olduğu bile söylenebilir. Rusçada ise yoğun olarak kullanılan ve açık olarak işitilen bir harftir. Ancak Türkçedeki gibi kaynaşan harflerin arasında değil, herhangi bir koşula bağlı olmadan ortaya çıkan ve Ruslar tarafından diğer seslerden rahtalıkla ayırt edilebilen belirgin bir sestir. Bu sese Türkçede verilebilecek başka bir örnek ise El (organ) ve Ël (yurt) sözcüklerinin arasındaki farktır. Ël sözcüğü zamanla "İl" biçimine dönüşmüştür. Türkmenëli, Kırklarëli, Tuncëli...

Dipnotlar

1. "Moğolca". 8 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160308095526/https://www.ethnologue.com/language/mon. 
2. Garudi. 2002. Dumdadu üy-e-yin mongγul kelen-ü bütüče-yin kelberi-yin sudulul. Kökeqota: ÖMAKQ (Moğolca)

Kaynakça

• Janhunen, Juha A. 2012: Mongolian. (London Oriental and African Language Library, 19.) Amsterdam: John Benjamins Publishing Company. ISSN 1382-3485. ISBN 978-90-272-3820-7
• Ákos Bertalan. 2005. On the problem of the subject markers of the Mongolian language. In Wú Xīnyīng, Chén Gānglóng (eds.), Miànxiàng xīn shìjìde ménggǔxué [The Mongolian studies in the new century : review and prospect]. Běijīng: Mínzú Chūbǎnshè. 334–343. ISBN 7-105-07208-3.
• Karlsson, Anastasia Mukhanova. 2005. Rhythm and intonation in Halh Mongolian. Ph.D. Thesis. Lund: Lund University. Series: Travaux de l'Institut de Linguistique de Lund; 46. Lund: Lund University. ISBN 91-974116-9-8.