Girdaba İniş

Girdaba İniş
Öykü için Harry Clarke tarafından çizilmiş bir illüstrasyon, 1919
Yazarı	Edgar Allan Poe
Özgün ismi	A Descent into the Maelström
Ülke	ABD
Özgün dili	İngilizce
Türü	Bilim kurgu
Anadilinde basım tarihi	Nisan 1841
İlk yayın ortamı	Graham's Magazine

Girdaba İniş^[1] (İng. A Descent into the Maelström), Edgar Allan Poe tarafından yazılan kısa öykü. Öyküde anlatıcı bir anafordan ve gemi enkazından nasıl kurtulduğunu anlatır. Yazarın "uslamlama öyküleri" olarak gruplanan öykülerinden biri olan Girdaba İniş, aynı zamanda erken bir bilim kurgu örneği olarak değerlendirilir.

Özet

Öykü içinde öykü olarak kurgulanan hikâyede olaylar, Lofoten, Norveç'teki bir dağ tırmanışı sırasıda anlatılmaktadır. Öyküde başından geçenleri anlatan yaşlı adam aslında göründüğü kadar yaşlı olmadığını, yaşadığı korkunç bir olay sebebiyle saçlarının bembeyaz kesildiğini ve sinirlerinin mahvolduğunu söyler. Öykünün anlatıcısı, bulundukları uçurumun aşağısındaki girdabı görünce yaşlı adama inanır ve adamın iki kardeşi ile birlikte birkaç yıl önce çıktığı balık avını dinlemeye başlar.

"Gelmiş geçmiş en korkunç kasırga"^[1] yüzünden gemileri bir girdaba sürüklenir. Kardeşlerden biri dalgaların arasında kaybolur, olayın korkunçluğu karşısında deliren diğer kardeş ise kendini güverteye bağlar ve batan gemi ile birlikte boğulur. Yaşlı adam ise önceleri girdabın içinde dehşet duyar, daha sonra onun ne kadar güzel ve muhteşem olduğunu düşünür. Etrafında dönmekte olan cisimleri gözlemlediğinde daha büyük parçaların girdaba doğru daha çabuk çekildiği sonucuna varır. Yuvarlak cisimler ise en hızlı çekilenlerdir. Kardeşinin aksine gemi enkazını terk etmeye karar verir. Saatler sonra girdaptan kurtulana kadar bir fıçıya tutunur.

Analiz

Öykünün girişi, Samuel Taylor Coleridge'in 1798 tarihli The Rime of the Ancient Mariner öyküsüyle benzerlik gösterir: her iki öyküde de heyecanlı yaşlı bir adam bir deniz kazasından kurtuluşunu anlatır.^[2] Öykü hislere hitap eder; anlatıcının düşünce ve duyguları, özellikle de girdapta ölecek olmanın verdiği dehşet vurgulanır.^[3] Anlatıcı hayatta kalabilmek için uslamlama yetilerini kullanır ve öykü Poe'nun erken bilim kurgu örneklerinden biri olarak görülür.^[4]

Ana temalar

• Uslamlama (ayrıca bkz. Marie Rogêt'nin Sırrı, Çalınan Mektup, C. Auguste Dupin)
• Deniz hikâyesi (ayrıca bkz. Nantucketlı Arthur Gordon Pym'in Öyküsü, Şişede Bulunan Not, Uzun Sandık)
• Öykü içinde öykü (ayrıca bkz. Oval Portre)

Göndermeler

Öyküde, Saltstraumen'deki ünlü bir anafor hakkında yazmış olan Norveçli Jonas Danilssønn Ramus'tan bahsedilir. Açılış epigrafı ise Joseph Glanvill'in 1676 tarihli Against Confidence in Philosophy and Matters of Speculation isimli makalesinden alıntılanmıştır, ancak Poe metni hafifçe değiştirmiştir.^[5]

Yayımlanma geçmişi

Öykü ilk defa, Graham's Magazine'in Nisan ayında yayımlanan Mayıs 1841 sayısında yer aldı.^[6] Poe öyküyü sayıya yetiştirmek için acele etti ve yayımlanmasından sonra öykünün sonunun kusursuz olmadığını söyledi.^[7] Daha önce Morgue Sokağı Cinayetleri Fransızcaya çevrilmişti ve Fransız okurlar yazarın diğer eserlerini de bekliyordu. Girdaba İniş bu dile çevrilen ilk eserler arasında yer aldı.^[8]

Yazarın diğer deniz öyküleri Nantucketlı Arthur Gordon Pym'in Öyküsü ve Julius Rodman'in Günlüğü gibi bu öykü de okurlar tarafından gerçek sanıldı. Hatta öykünün bir kısmı Encyclopædia Britannica'nın dokuzuncu baskısında yer aldı, ancak Poe bu bölümü zaten aynı ansiklopedinin daha önceki basımlarından birindeki bilgilerden uyarlamıştı.^[7] Haziran 1845'te Girdaba İniş, yazarın Wiley & Putnam tarafından Öyküler başlığı ile yayımlanan öykü toplamındaki on iki öyküden biri oldu.^[9]

Eleştirel tepkiler

Öykünün yayımlanışından kısa bir süre sonra, Daily Chronicle'ın 28 Nisan sayısında öykünün "yetenekleri çok daha geniş ve kapsamlı bir kaleme yakışmadığı" yazıldı.^[10] Evening Star'dan Mordecai M. Noah ise, öykünün, bir önceki yayımlanan öykü olan Morgue Sokağı Cinayetleri ile aynı ölçüde ilgi çekici olduğunu belirtti.^[10]

Uyarlama ve etkiler

1986'da Akademi Ödülü adayı ABD'li besteci Philip Glass, Girdaba İniş'ten ilhamla bir beste yaptı. Parça Avustralya Dans Tiyatrosu tarafından sipariş edilmişti.

1970'te Çekoslovak yazar Ludvík Vaculík Gine Domuzları romanında, Poe'nun Girdaba İniş ve Kara Kedi öykülerine birçok gönderme yaptı. Kurt Vonnegut'ın Otomatik Piyano romanındaki Paul Proteus karakteri ise, eşinin iradesine yenik düştüğünde kendisinin "girdaba inmekte olduğunu" düşünür.^[11]

Kaynaklar

1. Öykünün Türkçe isminin ve alıntıların alındığı çeviri: Poe, Edgar Allan. Bütün Hikâyeleri, çeviren: Dost Körpe, İthaki Yayınları, 2002. s. 233 - 246
2. Sova, Dawn B. Edgar Allan Poe: A to Z. New York: Checkmark Books, 2001: 66. ISBN 0-8160-4161-X
3. Silverman, Kenneth. Edgar A. Poe: Mournful and Never-ending Remembrance. New York: Harper Perennial, 1991: 169. ISBN 0-06-092331-8
4. Tresch, John. "Extra! Extra! Poe invents science fiction!"; The Cambridge Companion to Edgar Allan Poe içinde, editör: Kevin J. Hayes. Cambridge University Press, 2002: 116–117. ISBN 0-521-79727-6
5. Sova, Dawn B. Edgar Allan Poe: A to Z. New York: Checkmark Books, 2001: 65–66. ISBN 0-8160-4161-X
6. Bittner, William. Poe: A Biography. Boston: Little, Brown and Company, 1962: 164.
7. Meyers, Jeffrey. Edgar Allan Poe: His Life and Legacy. New York: Cooper Square Press, 1992: 125. ISBN 0-8154-1038-7
8. Silverman, Kenneth. Edgar A. Poe: Mournful and Never-ending Remembrance. New York: Harper Perennial, 1991: 320. ISBN 0-06-092331-8
9. Thomas, Dwight & David K. Jackson. The Poe Log: A Documentary Life of Edgar Allan Poe, 1809–1849. Boston: G. K. Hall & Co., 1987: 540. ISBN 0-8161-8734-7
10. Thomas, Dwight & David K. Jackson. The Poe Log: A Documentary Life of Edgar Allan Poe, 1809–1849. Boston: G. K. Hall & Co., 1987: 324. ISBN 0-8161-8734-7
11. Vonnegut, Kurt. Player Piano, bölüm 18, s. 184.

Dış bağlantılar

• Edgar Allan Poe Society'de öykünün yayımlanma geçmişi (İngilizce)
• Philip Glass's bestesi hakkında bilgi

Edgar Allan Poe'nun eserleri

Şiir Poetry (1824) • O, Tempora! O, Mores! (1825) • Song (1827) • Imitation (1827) • Spirits of the Dead (1827) • A Dream (1827) • Stanzas (1827) (1827) • Tamerlane (1827) • The Lake (1827) • Evening Star (1827) • A Dream (1827) • To Margaret (1827) • The Happiest Day (1827) • To The River —— (1828) • Romance (1829) • Fairy-Land (1829) • To Science (1829) • To Isaac Lea (1829) • Al Aaraaf (1829) • An Acrostic (1829) • Elizabeth (1829) • To Helen (1831) • A Paean (1831) • The Sleeper (1831) • The City in the Sea (1831) • The Valley of Unrest (1831) • Israfel (1831) • The Coliseum (1833) • Enigma (1833) • Fanny (1833) • Serenade (1833) • Latin Hymn (1833) • To One in Paradise (1833) • Hymn (1835) • Politician (1835) • May Queen Ode (1836) • Spiritual Song (1836) • Bridal Ballad (1837) • To Zante (1837) • The Haunted Palace (1839) • Silence, a Sonnet (1839) • Lines on Joe Locke (1843) • The Conqueror Worm (1843) • Lenore (1843) • Eulalie (1843) • A Campaign Song (1844) • Dream-Land (1844) • Impromptu. To Kate Carol (1845) • To Frances (1845) • The Divine Right of Kings (1845) • Epigram for Wall Street (1845) • Kuzgun (1845) • A Valentine (1846) • Beloved Physician (1847) • An Enigma (1847) • Deep in Earth (1847) • Ulalume (1847) • Lines on Ale (1848) • To Marie Louise (1848) • Evangeline (1848) • A Dream Within A Dream (1849) • Eldorado (1849) • For Annie (1849) • The Bells (1849) • Annabel Lee (1849) • Alone (1875) Öykü Metzengerstein (1832) • The Duc De L'Omelette (1832) • A Tale of Jerusalem (1832) • Loss of Breath (1832) • Bon-Bon (1832) • Şişede Bulunan Not (1833) • The Assignation (1834) • Berenice (1835) • Morella (1835) • Lionizing (1835) • Hans Pfaall Diye Birinin Benzeri Görülmemiş Serüveni (1835) • King Pest (1835) • Shadow - A Parable (1835) • Four Beasts in One - The Homo-Cameleopard (1836) • Mystification (1837) • Silence - A Fable (1837) • Ligeia (1838) • How to Write a Blackwood Article (1838) • A Predicament (1838) • The Devil in the Belfry (1839) • The Man That Was Used Up (1839) • The Fall of the House of Usher (1839) • William Wilson (1839) • The Conversation of Eiros and Charmion (1839) • Why the Little Frenchman Wears His Hand in a Sling (1840) • The Business Man (1840) • Kalabalıkların Adamı (1840) • Morgue Sokağı Cinayetleri (1841) • Girdaba İniş (1841) • The Island of the Fay (1841) • The Colloquy of Monos and Una (1841) • Never Bet the Devil Your Head (1841) • Eleonora (1841) • Three Sundays in a Week (1841) • Oval Portre (1842) • Kızıl Ölümün Maskesi (1842) • The Landscape Garden (1842) • Marie Rogêt'nin Sırrı (1842) • Kuyu ve Sarkaç (1842) • Gammaz Yürek (1843) • Altın Böcek (1843) • Kara Kedi (1843) • Diddling (1843) • The Spectacles (1844) • A Tale of the Ragged Mountains (1844) • Diri Diri Gömülüş (1844) • Mesmeric Revelation (1844) • Uzun Sandık (1844) • The Angel of the Odd (1844) • Thou Art the Man (1844) • The Literary Life of Thingum Bob, Esq. (1844) • The Purloined Letter (1844) • The Thousand-and-Second Tale of Scheherazade (1845) • Some Words with a Mummy (1845) • The Power of Words (1845) • The Imp of the Perverse (1845) • The System of Doctor Tarr and Professor Fether (1845) • The Facts in the Case of M. Valdemar (1845) • The Sphinx (1846) • Amontillado Fıçısı (1846) • The Domain of Arnheim (1847) • Mellonta Tauta (1849) • Hop-Frog (1849) • Von Kempelen and His Discovery (1849) • X-ing a Paragraph (1849) • Landor's Cottage (1849) Diğer Makale: Maelzel's Chess Player (1836) • The Daguerreotype (1840) • The Philosophy of Furniture (1840) • A Few Words on Secret Writing (1841) • The Rationale of Verse (1843) • Morning on the Wissahiccon (1844) • Old English Poetry (1845) • The Philosophy of Composition (1846) • The Poetic Principle (1846) • Eureka: A Prose Poem (1848) Uydurma: • The Balloon-Hoax (1844) Roman: Nantucketlı Arthur Gordon Pym'in Öyküsü‎ (1837) • The Journal of Julius Rodman (1840) Oyun: Politian (1835) Diğer: The Conchologist's First Book (1839) • The Light-House (1849)